De steilrand van het Kempisch Plateau is het belangrijkste structurerend reliëfelement van het landschap. De geprononceerde steilrand vormt daarenboven een markante terreinovergang die bepalend is voor de configuratie van het landschap en voor een unieke verscheidenheid in landschapsopbouw zorgt. De verschillende beekvalleien versnijden de steilrand en vormen een ecologische verbinding tussen het Hoog- en Middenterras. De Asbeek vormt de verbinding tussen het lagergelegen Asbroek, de Heidemolen en de burchtruïne van Pietersheim. De aanleg van de burcht en het kasteel van Pietersheim is beeldbepalend in het omgevende landschap waarmee beide monumenten verbonden blijven. De ronde organische vormen die de grachten en burchtruïne kenmerken contrasteren met de strakke geometrie van het neoclassicistisch kasteel.

De grote gezondheidscentra die in de 20ste eeuw te midden van de uitgestrekte naaldbossen werden ingeplant, oefenen een blijvende aantrekkingskracht uit. De voormalige sanatoria en preventoria worden gebruikt als opvangcentra, waarbij de groene omgeving nog steeds een meerwaarde vormt voor de bewoners.

Het gevarieerde reliëf gaat gepaard met een unieke verscheidenheid in landschapsopbouw en vormt een heuvelachtig landschap. Het landgebruik wisselt van open heide met vennen tot gesloten bos met vijvers en overgangen van verspreide bomen en struwelen. In het zuidelijke deel, een waardevol stiltegebied, slingert de Zijpbeek zich door manshoge gagelstruiken en natte heidevelden. De plateaurand biedt indrukwekkende panorama's op de wijdse Maasvallei en de terrils van het nabijgelegen mijngebied van Eisden. In het Kasteeldomein van Pietersheim zorgen monumentale toegangsdreven en structuurbepalende bomenrijen voor een gecompartimenteerd landschapsbeeld.

De heide is van oudsher een gevarieerd cultuurlandschap dat een essentieel onderdeel was van de traditionele landbouweconomie in de Limburgse Kempen en geleidelijk vanaf de 19de eeuw in onbruik geraakte. Het landschap getuigt van deze omwenteling van een ruraal naar een industrieel economisch systeem en bevat naast elkaar zichtbare elementen van beide systemen. Historische heiderestanten afgewisseld met verspreide bomen, struiken en hakhout van wintereik herinneren aan het traditioneel Limburgs heide- en bosgebied en de vroegere bospraktijken. Plaatselijk zijn er zones met historisch permanente percelering bewaard. De grote naaldhoutbossen in de uithoeken aan de gemeentegrenzen zijn het resultaat van systematische bebossingen in de 19de en vooral 20ste eeuw in functie van de mijnbouw. Kleinere, historisch stabiele bossen zijn eveneens deels bewaard onder andere dicht bij de historische kernen. In de beekvalleien is het historische netwerk van waterbouwkundige werken zoals wallen, dijken, sluisjes en grachten, vaak aangelegd in functie van visvijvers en watermolens, nog in grote mate aanwezig. In Pietersembos is het historische verband tussen de omgeleide Asbeek en de Heidemolen nog duidelijk zichtbaar. De Asbeek vormt ook de link tussen het historisch boscomplex en de middeleeuwse burcht van Pietersheim. De combinatie van gunstige topografie en hydrografie levert daarenboven talrijke archeologische sites op uit steentijd en metaaltijd. Van bijzondere waarde, omwille van de zeldzame context met uitzonderlijke bewaringstoestand, zijn de artefacten in een begraven paleobodem in de zandgroeve aan de voet van het Kempisch Plateau. Verder vertonen de rand van het plateau en de voet van de steilrand een groot potentieel voor de aanwezigheid van steentijdsites. Op de hogere delen langs de moerassige zones rond de Zijpbeek werden zowel een nederzetting als een grafveld uit de ijzertijd aangetroffen, wat wijst op de mogelijke aanwezigheid van verdere archeologische resten uit deze periode in de omgeving.

De overgangszone tussen het Kempisch Plateau en de Maasvallei wordt gekenmerkt door een steilrand die het resultaat is van de verticale erosie door de Maas tijdens het mindelglaciaal (elsteriaan). Het uitgesproken reliëf, de verscheidenheid aan bodemtypes en de opeenvolgende gradiënten zijn de basis voor een gediversifieerd gebied. Deze variatie uit zich tevens in een verscheidenheid aan biotopen met veeleisende, zeldzame en bedreigde fauna en flora. De verschillende natuurreservaten bezitten een hoge ecologische waarde omwille van de unieke heidevegetatie en de grote soortendiversiteit en zeldzaamheid aan avifauna. Voedselarme vegetaties zoals schraal grasland en heide zijn belangrijke biotopen voor bedreigde vlindersoorten. De moeras- en vijvercomplexen van Zijp- en Asbeek hebben een bijzondere libellenfauna.

De omgeving, die belangrijke ontsluitingen bevat, is in geologisch en geomorfologisch opzicht als het ware een logboek van de afzettingen in de ondergrond en van de kenmerkende reliëfeenheden. De Hoge Kempen vormen hierbij een gaaf en representatief voorbeeld van de laatglaciale vorming van West-Europa. Een profiel in de zandgroeve nabij Langeberg vormt de typelocatie voor de zeldzaam ontsloten Bølling-bodem. Intacte kwelzones langs de oostelijke steilrand met bijbehorende gaaf bewaarde toevloei- en inundatiegebieden maken het gebied bijzonder. Een permanent hoge waterstand zorgt in de valleien van de As- en Zijpbeek voor zones met veen. In de vennen is er sprake van zeldzaam hoog- en trilveen. Hier en daar staan de schaarse, autochtone restanten van wintereikenbosjes die een belangrijke ecologische waarde hebben. Pietersembos bevat verschillende oude bosbestanden en een waardevolle zone met wintereiken-beukenbos en oude bosflora.