de voornaamste drager van esthetische waarde is de grote, centrale vijver met waterlelies en rietkragen, omringd door struwelen en bossen, die deze ruimte afschermen van de omringende bebouwing. De open landbouwgronden ten zuiden van het Torfbroek, inclusief het Oudenhuisveld, zijn eveneens van belang - en niet alleen om hydrologische redenen - want dit is de enige zijde waar de oorspronkelijke landelijke omkadering van het Torfbroekmoeras nog ongeschonden bewaard bleef. Het is ook langs de zuidzijde waar zich de aantrekkelijkste externe waarnemingspunten van het Torfbroek bevinden.

het Torfbroek vormt het centrale gedeelte van de oost-west gerichte fossiele riviervallei, die momenteel via een aantal onbelangrijke beken naar het bekken van de Zenne (westelijk deel) en dat van de Dijle (oostelijk deel) afwatert. Omtrent de ouderdom en het ontstaan van deze fossiele vallei werd in de loop van de jaren 1930 een hypothese ontwikkeld die tot nog toe niet werd bevestigd of ontkracht, maar die dit hele gebied tot een intrigerend geologisch en geomorfologisch studieobject maakt. Bodemkundig wordt deze vallei gekenmerkt door lemig 'oud' alluvium, rustend op een kalkrijk, zandig substraat. Het geheel is onderhevig aan intense kwelstromingen, die vanuit het zuidelijk gelegen Brabants massief gevoed worden. Een rechtstreeks gevolg hiervan is het voorkomen van een aantal zeer zeldzame en kwetsbare levensgemeenschappen van kalkrijke moerassen en fosfaatarme, oligotrofe waters. Het gaat hier om de meest bedreigde biotopen in België. Dit vindt zijn oorzaak in een bijzondere combinatie van milieufactoren: een moeras op een ondergrond die zeer rijk is aan kalk én ijzer en arm aan fosfaat. Vanaf het midden van de 19de eeuw genoot het Torfbroek een grote faam onder botanici. Ondanks de vele aantastingen in het verleden, kunnen dank zij het gevoerde beheer én de intacte geologische situatie nog steeds of opnieuw een groot aantal zeldzame soorten en gemeenschappen worden waargenomen, in het bijzonder kalkmoerasvegetaties en Padderushooilanden, waterplantenvegetaties, riet- en verlandingsvegetaties en blauwgraslanden. Sommige soorten die van deze vegetaties deel uitmaken, o.a. Weegbreefonteinkruid, hebben in het Torfbroek hun laatste Belgische groeiplaats. Het Torfbroek en zijn onmiddellijke omgeving herbergt een vijftigtal soorten broedvogels en in de trekperiode is het reservaat wegens de rust en de grote rijkdom aan voedsel een geschikte pleisterplaats. Het Torfbroek heeft bovendien een molluskenfauna die kenmerkend is voor voedselarme moerassen en waaronder enkele zeldzame soorten voorkomen.