Parochiekerk van Werchter, gebouwd in verschillende bouwcampagnes tussen 1439 en 1920 in ijzerzandsteen en witte zandsteen met opvallende massieve peertorenspits.

Historiek

Verschillende gegevens laten vermoeden dat vóór de oprichting van de huidige Sint-Jan de Doperkerk, zich reeds een houten kerkgebouw bevond op dezelfde locatie. Vooreerst behoort de parochie van Werchter tot de 'ecclesia matrix' of één van de oudste religieuze gebouwen van de streek. Werchter bestuurde toen de parochies Haacht, Wakkerzeel, Ninde, Kruis en Veldonk. Anderzijds is de toewijding van de kerk aan Sint-Jan de Doper een bewijs dat dit gebouw tot een van de oudste parochies van de omgeving behoort. Uiteindelijk verwijst de witstenen doopvont met zijn Gallo-Romeinse oorsprong - nog aanwezig in de kerk - naar een ver verleden. Deze punten tonen ons aan dat de stichting van de eerste kerk teruggaat naar de Karolingische tijd, wellicht zelfs tot in de 8ste eeuw.

Vanaf 1225 verkrijgt de abdij van Park in Heverlee het patronaatsrecht van de kerk in Werchter. Als gevolg zorgt een opeenvolging van kanunnikpastoors van de abdij persoonlijk voor de kerkelijke bediening. Zij beheren ook de politieke leiding over de parochiekerken. Tot aan het Ancien Régime of het concordaat van 1803 - dat het recht op het bezit van parochies afschaft - staan ze in voor de verfraaiing van zowel het kerkgebouw zelf als zijn rijkelijk interieur.

Vanaf het midden van de 15de eeuw helpt de abdij van Park mee aan de oprichting van een stenen kerkgebouw. De abt Walter van Beringen betaalt immers zeshonderd kronen en tien plekken voor de oprichting van het dak zowel als de figuratieve glas-in-loodramen in het hoogkoor. De voorganger van de toenmalige abt heeft de muren van het oude koor laten afbreken. Van dit eerste kerkgebouw blijven ons vandaag maar zeer weinig gegevens over.
De primitieve kerk had waarschijnlijk al een toren, de functie van deze toren was niet enkel een religieuze toren en referentiepunt voor verre reizigers en handelaars, maar wellicht ook een belfort en stormklok. Vanuit de toren hadden de dorpelingen immers een goed zicht op de Dijle- en Demervlakte. In tijden van oorlog vluchtten zij in de kerk terwijl hun vee op het kerkhof schuilde. De noordzijde van de Sint-Jan de Doperkerk omvatte een kerkhof in de vorm van een lange driehoek omgeven door een stenen muur.

De basis van de kerkomtrek is vandaag nog steeds gelijk aan deze van de 15de eeuw. Weliswaar zijn verschillende muurparementen volledig vernieuwd en heropgebouwd. Enkel het koor en de noordkant van het religieuze gebouw zijn een bewijs van de eerste bouwperiode in 1439. Dit wordt vermeld in een archiefstuk. Deze oudste zones kunnen makkelijk herkend worden aangezien ze volledig in ijzerzandsteen opgetrokken zijn. De overige sterk vervormde gedeeltes van het gebouw waren wellicht in het jaar 1444 afgewerkt. Koor, bidkapel, noordzijbeuk en de zuilen van het schip(?) dateren nog uit de 15de eeuw. Mogelijks is de plint van de noorderdwarsbeuk eveneens in deze bouwfase te dateren.

In de loop van de 16de eeuw worden kleine verbouwings- en vergrotingswerken uitgevoerd aan de Sint-Jan de Doperkerk. Aan de noordkant van het koor wordt een sacristie aangebouwd in ijzerzandsteen. In het derde kwart van de 16de eeuw werd de oude westertoren vervangen door een nieuwe massieve toren in kalkzandsteen voorzien van speklagen in ijzerzandsteen. De zuiderzijbeuk en de zuiderdwarsbeuk stammen wellicht uit dezelfde bouwcampagne van iets latere datum gezien de grotere afstand van de speklagen.

Tussen 1642 en 1664 werd de westertoren grotendeels herwerkt waarbij zeker het bovenste deel heropgebouwd werd. Vermoedelijk in dezelfde bouwcampagne zal men het schip hebben opgehoogd. De eenheid in het gebruik van materialen, namelijk uitsluitend Brusseliaanse kalkzandsteen, doen vermoeden dat ook de gevelbekroningen van beide dwarsarmen eind 17de eeuw werden voltooid bovenop de bestaande 15de-eeuwse kern. Ook de uniformiteit inzake geveldetails, locatie van verankeringen en bekroningdetails wijzen in deze richting. Het portaal wordt gebouwd in een barokke stijl, een omlijsting in witte steen bekroond met een gebroken fronton en een nis waarin een Mariabeeld staat.
Ook in de 18de eeuw was er wellicht bouwactiviteit aan de Sint-Jan de Doperkerk getuige ondermeer de in het parement gegraveerde datum van 1757 aan de bidkapel en de zonnewijzer op de zuidgevel (iets later te dateren, namelijk 1805).

Eind 19de eeuw werd de kerk van Werchter grondig hersteld. Dit bleek ook nodig. Uit briefwisseling blijkt dat de kerk midden van de 19de eeuw kampte met ernstige problemen. Voornamelijk de toestand van de ijzerzandsteen was erbarmelijk. Uit de bewaarde stukken blijkt dat de daken werden vernieuwd en een groot deel van het parement in ijzerzandsteen. Ook nieuw voegwerk en nieuwe glasramen waren voorzien in de opdracht van architect Van Roelen uit Schaarbeek. In deze periode werden er neogotische muurschilderingen aangebracht, waarvan nu slechts enkele fragmenten resteren in het koor.

De voorlaatste grote bouw- en restauratiecampagne start na de Eerste Wereldoorlog en loopt tot circa 1930. Enkele jaren na de oplevering van de restauratiewerken in 1910, werd Werchter door de Duitsers in brand gestoken. Ten gevolge van de brand stortten de gewelven van het schip en de toren in. Architecten Piscador en Van Roey kregen de opdracht de herstellingswerken te leiden, een nieuwe meubilering te ontwerpen en een nieuwe sacristie te bouwen. De werken startten in 1923. Paul en Marcel Ganton zouden in 1927 de ramen van beide transeptarmen en het calvarie raam in het koor hebben geleverd. Tijdens deze campagne werd ook het interieur grondig gewijzigd met een nieuwe neogotische stoffering en ook heel wat nieuw meubilair.
Na de tweede wereldoorlog dienden opnieuw herstellingswerken te worden uitgevoerd. De glasramen werden hersteld door dezelfde familie Ganton die ook instonden voor het ontwerp van enkele bijkomende nieuwe glasramen in dezelfde stijl als de eerste reeks. Na onderzoek blijken alle glasramen van de kerk uit de 20ste eeuw te dateren.

Op het einde van de 20ste - begin 21ste eeuw vond er een laatste restauratiecampagne plaats, voorafgegaan van een kunsthistorisch en materieel-technisch onderzoek in 2006.

Als besluit kan er gesteld worden dat de Sint-Jan de Doperkerk getuigd van een lange geschiedenis waarbij verschillende delen in sterk uiteenlopende periodes werden opgebouwd of gerenoveerd. De bouwcampagnes tussen 1439 en 1920 kunnen van elkaar gescheiden worden door hen verschillende materiaalgebruik: de oudste gedeeltes bestaan volledig uit Diestiaanse ijzerzandsteen, terwijl de meer 17de-eeuwse gedeeltes werden opgetrokken in speklagen van witte zandsteen en ijzerzandsteen of volledig uit deze laatste steensoort. Toch behoudt de kerk een harmonieuze en symmetrische stijl met een nadruk op de gotische opbouw en de barokke decoratie. Hierbij valt vooral de spitse en massieve peertoren op met het barokke portaal.

Beschrijving

De parochiekerk van Sint-Jan-de Doper in Werchter heeft een basilicaal grondplan met een Iatijns kruis. Ze omvat van west naar oost een massieve vierkante westertoren en drie beuken van drie traveeën bestaande uit een schip met zijbeuken. Het laatste travee wordt gekruist door een transept. Het koor bestaat uit drie traveeën met een absidiale afsluiting en wordt omgeven door een noorder- en zuidersacristie.

De kerk bevat een indrukwekkende vierkante en hoge westertoren met een noordelijk semi-vijfhoekig traptorentje. De drie laagste niveaus van de toren bestaan uit speklagen in witte zandsteen en Diestiaanse ijzerzandsteen. In dit gedeelte bevat enkel de voorgevel openingen. Het 11de-eeuwse barokke portaal bestaat uit twee rustieke kolommen, een ronde boogopening en bovenaan een gebroken fronton met een centrale nis waarin de voorstelling van Maria met het kind. Het geheel is gebouwd in witte natuursteen. Op de eerste verdieping bevindt zich een groot rondboogvenster terwijl de tweede verdieping een kleiner venster omvat met driehoekfronton en een houten luik. Het bovenste niveau van de toren bestaat enkel uit witte zandsteen. Ze omvat een grote klok aan de west- en oostgevel en twee galmgaten aan elke zijde. De toren wordt bedekt door blauwe leien en een fraaie peerspits.

De middenbeuk is hoger opgebouwd dan de zijbeuken in witte zandsteen en wordt verlicht met een groot spitsboogvenster met drielichten en maaswerk per travee. De zijbeuken bevatten per travee een kleiner venster met figuratieve glas-in-loodramen. Terwijl de noordkant volledig uit ijzerzandsteen bestaat, is de zuidkant in speklagen gebouwd met witte zandsteen en ijzerzandsteen. Het transept dat lager werd opgebouwd dan de middenbeuk omvat een groot venster met drielichten en maaswerk. Zowel het transept als de noorder- en zuidersacristie volgen hetzelfde materiaalgebruik als de zijbeuken en middenbeuk van het schip. Het koor omvat vijf grote glas-in-loodvensters en bestaat volledig uit ijzerzandsteen.

Het kerkgebouw bevat aan het noordertransept een gedenksteen van de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog, het bovenste gedeelte van de muur van het zuidertransept vertoont een zonnewijzer uit 1805 (zonder wijzerplaat). Het zadeldak bestaat uit leien onderbroken door enkele dakvensters.

Meubilair

In de doopkapel (heden noord sacristie), wit marmeren doopvont, van Gallo-Romeinse oorsprong en met een gotisch deksel, bevestigd aan een hefboom uit de 16de eeuw, houten barokhekken uit de 17de eeuw (getorste zuilen, rolwerk en festoenen). Het grootste deel van het meubilair: hoofd en zijaltaren, preekstoel, communiebank, orgel, verschillende beelden, biechtstoelen en lambrisering over de lengte van de kerk, is gebouwd in een uniforme neogotische stijl rond 1920. Dit gebeurde nadat de kerk in brand was gestoken tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Bibliografie

De bescherming als monument omvat de parochiekerk Sint-Jan Baptist, gebouwd in verschillende bouwcampagnes tussen 1439 en 1920 in ijzerzandsteen en witte zandsteen.