Het kasteel de Maurissens is historisch waardevol vanwege zijn ontstaansgeschiedenis die minstens tot de 15de eeuw opklimt en daardoor tot de oudst gekende bewoningssites van Pellenberg behoort.

Het huidige kasteelgoed gaat terug op een pachthoeve, het ‘Hof te Laar’ dat tot en met het einde van het ancien regime in het bezit was van een lokale zustergemeenschap, het klooster van Gempe (Sint-Joris-Winge). Dit aanvankelijk kleinschalig agrarisch pachtbedrijf met landerijen, vijver en duifhuis uitgebaat door begoede erfpachternemers, evolueerde geleidelijk naar een residentieel buitengoed zonder landbouwfunctie in bezit van lokale notabelen waarnaar de nieuwe huisnaam uiteindelijk ook zal verwijzen.

De tot de adelstand verheven van oorsprong Zwitserse familie de Maurissens, vormde de site vanaf het begin van de 19de eeuw definitief om tot een landhuis gelegen aan de voet van een glooiende heuvelrug met bijhorend park met landschappelijke aanleg dat zich halfcirkelvormig zuid-, oost- en noordwaarts uitstrekte. Gaandeweg zou de familie zich ook in hun buitengoed (maison de plaisance) permanent vestigen en zelfs het burgemeestersambt van Pellenberg opnemen.

De omvorming tot buitengoed en ‘kasteel de Maurissens’ ging gepaard met verschillende bouwcampagnes in de loop van de 19de en 20ste eeuw die elkeen typerend waren voor de gangbare stijlen en modes en waarvan het huidige kasteel het sluitstuk in de bouwevolutie is. Het kasteel de Maurissens evolueerde van een neoclassicistisch landhuis met park in 1859, een uitbreiding in bak- en zandsteenstijl in 1907 naar het actuele kasteel naar ontwerp van architect Guillaume Chrétien Veraart (1872-1951) in 1916. Deze laatste bouwcampagne was het gevolg van de vernieling van het kasteel bij de doortocht van de Duitse troepen in augustus 1914 die meer dan 1200 huizen in Leuven als vergelding in brand hadden gestoken. In volle oorlogstijd belastten burgemeester Edouard Marie Auguste Joseph de Maurissens (1876-1925) en zijn echtgenote barones Irma van Eyll (1873-1948) Veraart met de heropbouw van hun eigendom. Het kasteel de Maurissens is daardoor een betekenisvolle getuige van deze bepalende historische gebeurtenis die niet alleen het bouwkundig patrimonium van de regio tekende, maar tot op heden behoort tot het collectieve geheugen.

Eind jaren 1940 verloor de site zoals veel grote kasteeldomeinen zijn privaat karakter. De residerende familie de Maurissens verkocht het domein aan de Katholieke Universiteit Leuven voor de oprichting van een nieuw sanatorium op de heuveltop. Het park werd gereduceerd en verkreeg een semipubliek karakter, het kasteel werd geleidelijk omgevormd tot onderwijsgebouw.

Hoewel de onmiddellijke omgeving van het kasteel ten gevolge van de nieuwe functies gewijzigd is, zijn er nog verschillende oorspronkelijke groenelementen bewaard gebleven die zorgen voor een landschappelijke inpassing en die de erfgoedwaarde van het kasteel versterken. Een oude haagbeukhaag op aarden wal die de site naar de westelijke velden toe markeert en een het cluster van bomen op de glooiing in de zuidwestelijke hoek zijn in deze context betekenisvol.

Het kasteel de Maurissens, verwijzend naar de bouwheer en adellijke eigenaar, geldt als een representatief voorbeeld van een kleinschalig kasteel in eclectische stijl met neoclassicistische invloeden. Het is daarbij exemplarisch voor de ontwikkeling en bouwevolutie die regionale landhuizen in de 19de en 20ste eeuw doormaakten en waarbij stijlelementen van de verschillende bouwfases in het actuele, na de Eerste Wereldoorlog wederopgebouwde kasteel doorleefden of hernomen werden.

In 1859 realiseerde men typerend voor de stijlperiode een eerste bescheiden neoclassicistisch landhuis van vijf traveeën met markante verhoogde begane grond en uitspringende toegangstrap. De voorgevel werd daarbij oostelijk georiënteerd naar de glooiende heuvelflank met nieuwe parkaanleg, die onder meer bestond uit gazonpartijen met soortenrijk grasland, een spatelvormige vijver, wegbeplantingen en bomengroepen en die heden in gereduceerde vorm het hedendaagse semi-openbaar groen en de zichtrelatie met het kasteel bepalen.

In 1907 vond een tweede bouwfase plaats die een aanzienlijke uitbreiding van het kasteel met een haakse vleugel met torenvolume en een make-over in eclectische baken zandsteenstijl betrof. De bouwmeester is niet gekend, maar stilistisch leunde dit sterk aan bij de visies van de christelijke Sint-Lucasscholen en de traditie om terug te grijpen naar de laat-middeleeuwse gotische of renaissancistische vormentaal en bijhorend materiaalgebruik.

Het huidige kasteel werd uit noodzaak ontworpen in 1916, ter vervanging van de bij de Duitse doortocht tijdens de Eerste Wereldoorlog in 1914 vernielde woning. Op vraag van de familie de Maurissens-Eyll realiseerde de Brusselse architect Guillaume Chrétien Veraart (1872-1951) deze heropbouw. Al dan niet op aangeven van de familie stemde hij zijn ontwerp af op het grondplan, bouwhoogte, vormentaal en materiaal- en kleurgebruik van de voorgangers, maar dan in een sterk uitgezuiverde versie. Gelijktijdig paste hij eigentijdse bouwtechnieken, afwerkings- en gevelmaterialen toe.

Het nieuwe kasteel geldt als een vrij vroeg voorbeeld van kwaliteitsvolle wederopbouwstijl dat qua voorkomen aanleunt bij de jongere Leuvense wederopbouw. Het actuele gebouw van twee bouwlagen en souterrain onder steile snijdende schild- en zadeldaken wordt gekenmerkt door een U-vormige plattegrond met symmetrische opbouw van twee één-travee-brede vleugels aan weerskanten van een verdiept middendeel van vijf traveeën waarvan de verhoogde begane grond via een centrale uitwaaierende hardstenen bordestrap toegankelijk is. Ook de interieurindeling, de - inrichting en -aankleding werd in 1916 volledig nieuw ontworpen. Tal van interieurelementen in neoclassicistische of eclectische stijl bleven bewaard. Kenmerkend voor dit type architectuur werd de symmetrische plattegrond ontworpen vanuit en rondom de centrale monumentale hal.

De bouwmeester kon zich voor zijn totaalontwerp beroepen op zijn vorming als architect in een Sint-Lucasschool en zijn kennis en ervaring als restauratiearchitect, waarvan de erkenning als ridder in de Kroonorde voor zijn restauratiewerken na de Eerste Wereldoorlog getuigt. Binnen Veraarts omvangrijk oeuvre is de realisatie van het kasteel de Maurissens eerder uitzonderlijk, omdat die vooral gekenmerkt wordt door restauraties aan kerken, de bouw van regionalistische hoeves, gemeentehuizen en scholen en slechts uitzonderlijk door residentiële burgerwoningbouw.