De industrieel-archeologische waarde wordt toegekend aan gebouwen waarvan de structuur specifiek is gericht op een bepaald productieproces. Dit is in het bijzonder het geval bij windmolens die in hun geheel beschouwd kunnen worden als een machine. Uit het onderzoek van de windmolens in Vlaanderen blijkt dat de Ezaartmolen een heel herkenbaar en representatief voorbeeld is van een bovenkruier, type stenen grondzeiler, een windmolentype dat – vooral tijdens de 19de eeuw – veel toegepast werd in Vlaanderen en waarvan historisch 131 exemplaren bekend zijn, vooral in Oost- en West Vlaanderen. Vandaag zijn er in Vlaanderen nog 59 grondzeilers bewaard waarvan de Ezaartmolen één van slechts twaalf windmaalvaardige is.

Het windmolenerfgoed in Vlaanderen wordt – in tegenstelling tot bijvoorbeeld dat van Nederland – gekenmerkt door een rijke schakering aan regionale kenmerken. Gelegen in Mol vertoont de Ezaartmolen typisch Kempische kenmerken zoals de kleine vensteropeningen en de naar binnen draaiende toegangsdeuren. Regionaal gebruikelijk is ook dat het vangtouw rond de vangtrommel aan de achterzijde uit de kap steekt. Van Kempische makelij is ook de uit 1887 daterende gietijzeren askop van het fabricaat ‘Kempische IJzersmederij en Gieterij A. Van Aerschot Herentals’.

In de Ezaartmolen is het historische productieproces, namelijk het malen van granen voor menselijke en dierlijke consumptie, nog volledig afleesbaar. Het integraal aanwezige staande en gaande molenwerk met inbegrip van enkele cultuurgoederen laat toe om nog steeds het geheel van opeenvolgende handelingen te stellen die gezamenlijk leiden tot de productie van meel. Een vrij opmerkelijk element is de wieg of de grote schijfloop bovenop de koning. Doorgaans haakt de koning met een spoor- of kamwiel in het vangwiel. Ook zeldzamer zijn het sleepluiwerk waarmee de molen op de luizolder is uitgerust en het klauwwiel met voor de helft houten en voor de helft smeedijzeren vorkvormige gaffels. In de jaren 1960-1970 in verval geraakt, werd de molen in 1984-1985 volgens de regels der kunst windmaalvaardig gerestaureerd.

Als windgraanmolen illustreert de Ezaartmolen de belangrijke economische rol die windmolens van de late 12de eeuw tot en met het interbellum speelden. De molen weerspiegelt daarbij ook de evolutie in het windmaalbedrijf om bij windstilte toch concurrentieel te blijven met mechanische maalderijen. In 1932 werd in de kelder, die oorspronkelijk voor een olieslagerij was voorbehouden, een hulpmaalderij met een mechanische krachtbron, vermoedelijk een dieselmotor, geplaatst. Enkele jaren later werd in de onmiddellijke nabijheid van de stenen molen een klein bakstenen bijgebouw opgericht waarin een elektrisch aangedreven hulpmaalderij werd ondergebracht. Omdat de Ezaartmolen sinds 1957 economisch buiten bedrijf was, werd deze hulpmaalderij omstreeks 1960 gesloopt.

Tevens is de molen een representatief voorbeeld van de vrije molens die vanaf eind 18de eeuw massaal werden opgericht. Molens waren tijdens het ancien regime gekoppeld aan een feodaal recht. Aan het molenbansysteem kwam een einde met de Franse wet van maart 1790, die bij de inlijving van de Nederlanden bij Frankrijk in 1795 ook in Vlaanderen van toepassing werd. Typisch voor deze nieuwe windmolens is dat ze opgetrokken werden op vrij gemakkelijk bereikbare plaatsen, langs steenwegen en op kruispunten. Zo werd de Ezaartmolen opgericht in het gehucht Ezaart langs de verbindingsweg Geel-Mol.

De Ezaartmolen getuigt eveneens van het vroeger veel voorkomend gebruik van recuperatiemateriaal van andere molens bij herstellingen. De huidige molenkap werd in 1942 waarschijnlijk gerecupereerd van de in 1941 onttakelde Steegmolen in Balen. Het huidige vangwiel is een uit een onbekende molen gerecupereerd armwiel, en korte schoren (zwepen) werden als kinderbalken hergebruikt in de zoldering van de kelder.