Het middeleeuwse ondergrondse ontginningslandschap van de Grote Berg is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, het beeld is herkenbaar en authentiek. Bijzonder aan de mergelgroeve Grote Berg is de grote rijkdom aan ontginningslandschappen, een gevolg van de complexe eigendomsstructuur en geologie en de lange en diverse ontginningsgeschiedenis.

De vroegste vermelding van een steengroeve in Zichen dateert van het midden van de 15de eeuw. De stenen waar in deze vermelding naar wordt verwezen, waren afkomstig uit de groeve van de heer van Zichen, die “tegenover de burcht” van Zichen lag. De burcht van Zichen lag in de hoek van de Burchtstraat en de Visésteenweg. Deze oorspronkelijke steengroeve bevond zich vermoedelijk op de plek waar nu de instorting van de Wachelkoul (Lacroixbos) is gelegen.

De Grote Berg bestaat uit een aaneenschakeling van stelsels die elk afzonderlijk (soms wel gelijktijdig) werden ontgonnen, een vrij zeldzame situatie in de context van de mergelgroeven in deze regio. Het illustreert de complexiteit van de ondergrondse eigendom in het verleden. De stelsels hadden veelal hun eigen toegang, die varieert van onder andere schachten, ‘graeten’, tunnels en ingangen langs de steilrand. Al deze toegangen zijn in de Grote Berg terug te vinden. Bovendien zijn er in de Grote Berg aantoonbaar van de 15de tot ongeveer de 19de eeuw stenen ontgonnen. Dit resulteert in een enorme rijkdom aan ontginningslandschappen met elk hun eigen karakteristieken waaronder diverse ontginningsmethodes die nog afleesbaar zijn op de wanden en plafonds. De belangrijkste karrenwegen/karrensporen in de groeve zijn herkenbaar aan de sporen van karren op de wanden van de gangen.

De groeve kende historisch een diverse eigendomsstructuur van grote en kleine eigendommen. De eigenaren van de heerlijkheid Zichen-Zussen waren oorspronkelijk de grootste eigenaar, vanaf 1509 veranderde dit. Belangrijke bouwheren in Maastricht zoals de stad, het kapittel van Sint-Servaas en de predikheren exploiteerden delen van de groeve en gebruikten de steen voor de gebouwen die ze oprichtten. Zo heeft de groeve historisch een bijzondere, bovenlokale uitstraling. Ook lokaal werd de mergelsteen veel toegepast in gebouwen, wat nog steeds in Zussen en in deze streek zichtbaar is.

In het verleden gebeurden er in de Grote Berg verschillende instortingen. Deze zijn op veel plaatsen verspreid in de groeve zichtbaar, en illustreren de moeilijkheden waarmee de ontginners moesten werken.

De vele teksten en tekeningen in de groeve verwijzen naar het verleden. Zo zijn er aantekeningen met betrekking tot de exploitatie van de stenen (bijvoorbeeld tellingen), eigendommen en ook religieuze symbolen. Maar er zijn ook teksten en afbeeldingen die verwijzen naar secundair gebruik van de groeve, zoals opslag van oogst, champignonteelt en dergelijke. Verder zijn er vele namen en jaartallen geschreven door mensen die voor het plezier de groeve betraden. Het opschrift “anno 1440” is het oudste bekende jaartal gevonden in de mergelgroeven in deze regio.

De sporen van secundair gebruik, die vooral rond de ingangsgebieden geconcentreerd zijn, dragen verder bij aan de historische waarde. Ze getuigen immers van het feit dat de groeve ook na het stoppen van de ontginning een rol bleef vervullen. Het gaat bijvoorbeeld om voederbakken, vuurplaatsen, halstergaten en opslagplaatsen. Deze sporen komen vooral voor dichtbij toegangen zoals de Lacroixberg, Gilkesberg en Stadtberg I. Verder zijn er in de Grote Berg veel sporen van de champignonteelt die in de 20ste eeuw grote delen van de gangen besloeg. Deze plaatsen kunnen daarnaast gelinkt worden aan periodes in de geschiedenis waarbij de inwoners van Zussen en omliggende dorpen hun toevlucht moesten zoeken in de groeven om veilig te zijn voor plunderingen en geweld.

De teksten en afbeeldingen in de Grote Berg leren ons meer over de gebruiken en tradities in verschillende periodes en over verschillende bevolkingsgroepen, maar in het bijzonder de gewone bevolking. Dit is belangrijk omdat ze ons een inzicht geven in het leven en samenleven van deze mensen, dat we niet of nauwelijks kennen uit andere bronnen. Enkele voorbeelden zijn de speelborden, afbeeldingen van het burchtspel in Maastricht, afbeeldingen van mensfiguren uit diverse periodes en teksten over de manier waarop men met elkaar omging, bijvoorbeeld met betrekking tot straffen, liefdesrelaties en religie. Dit soort afbeeldingen vinden we veel minder terug in andere mergelgroeven. Ze maken de Grote Berg dus uniek en bijzonder.

De Grote Berg is uiteraard specifiek voor de inwoners van Zussen belangrijk. Veel inwoners kennen (familie)verhalen die gelinkt zijn aan de groeve, ze hebben er in hun jeugd rondgedwaald of zijn er verdwaald geweest. Langer geleden was het voor de inwoners van Riemst een werkplek in de champignonteelt en schuilplaats tijdens de oorlog. Daarnaast zijn er talloze opschriften met namen in de groeve die terug te leiden zijn tot families die tot op heden nog steeds in de omgeving wonen.

Het ondergrondse landschap dat gevormd wordt door de mergelgroeve de Grote Berg is sterk verscheiden en heeft op meerdere plaatsen een esthetische waarde. Je kan er de schoonheid ervaren van de indrukwekkende, uitgestrekte, grootschalige en regelmatige ontginningen, maar ook van kleine, afwisselende stelsels waar je om elke hoek een nieuw en verrassend zicht hebt. Deze ondergrondse schoonheid is niet het gevolg van een bewuste actie van de ontginners, maar hangt samen met de gevarieerde ontstaansgeschiedenis die eigen is aan deze groeve, die haar onderscheidt van veel andere mergelgroeven. De donkerte, de kilte en de stilte in de gangen dragen bij tot een intense beleving van dit bijzondere landschap.

De Grote Berg getuigt als kalksteengroeve duidelijk van een ambachtelijk/industrieel verleden waarbij grote hoeveelheden stenen gewonnen werden voor de constructie van gebouwen zoals hoeven, verdedigingswerken, woningen, kerken, etc. De stenen werden gebruikt voor de muren van deze gebouwen, maar ze waren ook bijzonder geschikt voor bewerking tot ornamenten waarvoor de gotiek bekend staat. Zeer plaatselijk zijn enkele afgewerkte maar niet afgevoerde mergelstenen blijven staan in de groeve.

In de Grote Berg is een representatie van verschillende ontginningsmethoden aanwezig, de groeve geeft daarmee een overzicht van de manier waarop in verschillende perioden mergelstenen werden ontgonnen. Bijzonder en zeldzaam zijn de tekeningen van werktuigen die gebruikt werden bij de ontginning, iets wat in andere groeven vrijwel niet voorkomt.

De Grote Berg kampte ook in het verleden al met stabiliteitsproblemen. In de groeve zijn specifieke technieken zichtbaar die men gebruikte om de instabiele plaatsen te versterken.

De archeologische waarde van de Grote Berg bestaat er voornamelijk in dat de groeve informatie verschaft over de manier waarop de mens hier de aanwezige grondstoffen ontgon.

Door antropogene sedimentatie is het vloeroppervlak soms opgehoogd, bijvoorbeeld door mergelpuin in een niet-gebruikte gang te storten. Ook kan ingespoelde grond van verzakkingen en instortingen de bodem hebben aangevuld. In deze bodem is potentieel voor onderzoek en archeologische vondsten. In de Grote Berg zijn enkele kleine losse archeologische vondsten gedaan. Deze vondsten kunnen gelinkt zijn aan primair en aan secundair gebruik.

Zones met instortingen bezitten nog potentieel voor kenniswinst. Deze zones bevatten vaak gangen of ruimtes waar het ondergrondse landschap en erfgoedelementen bewaard zijn gebleven.

De wetenschappelijke waarde van de Grote Berg ligt onder andere in de geologie van de mergel. De groeve doorsnijdt de geologische lagen en vormt hier een uniek kijkvenster op. Met betrekking tot de mergelwinning is de groeve de belangrijkste plaats om informatie te krijgen over de verschillende periodes van steenwinning. Ontginningssporen en dergelijke zijn alleen ‘in situ’ te bestuderen.