Inventaris
Vastgesteld landschapsatlasrelict

Wijngaardberg en het landbouwgebied tot aan de Parhof

Vastgesteld landschapsatlasrelict van tot heden

ID
21196
URI
https://id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/21196

Besluiten

Wijngaardberg en het landbouwgebied tot aan de Parhof
vaststellingsbesluiten: 25-09-2018  ID: 14716

Rechtsgevolgen

Meer informatie over de rechtsgevolgen van vaststellingen vind je op onze website.
Provincie
Vlaams-Brabant
Gemeente
Aarschot, Holsbeek, Rotselaar
Deelgemeente
Gelrode, Nieuwrode, Wezemaal
Straat
Onbepaald
Locatie
Gelrode (Aarschot), Nieuwrode (Holsbeek), Wezemaal (Rotselaar)
Nauwkeurigheid zone
Tot op 15m
Oppervlakte zone
3 674 701m²

Beschrijving

Het gebied bestaat uit de landschappelijke overgang tussen het gesloten landschap van de ijzerzandsteenrug “Wijngaardberg” met haar bossige en heideachtige steile hellingen, die naar het oosten geleidelijk in hoogte afneemt en vervlakt en waar het landschap agrarischer en opener wordt. In het hele gebied kenmerken holle wegen het landschap. Het gebied vormt een nog open en weinig bebouwd cluster en weerspiegeld het traditionele landschap van deze streek. De Wijngaardberg zelf is beeldbepalend in de omgeving en de open akkers ten noorden en zuiden van de berg vrijwaren deze zichten.

De Wijngaarberg is een van de ijzerzandsteenruggen in het Hageland die gekenmerkt worden door hun zuidwest-noordoost oriëntatie. In het tertiair werd een diepe riviervallei opgevuld met glauconiethoudend zeezand. Ten gevolge van een reliëfinversie kwamen deze zandlagen droog te liggen en vond bodemvorming plaats waarbij het ijzerhydroxide als een harde laag neersloeg tussen de zandkorrels. Tijdens de latere ijstijden werden deze zandlagen geërodeerd en bleven de ijzerzandsteenbanken in reliëf staan waarna een eolische zandleemlaag alles afdekte. Naar het oosten vlakt het reliëf van de Diestiaanheuvel af en wordt de leemlaag dikker als overgang naar het Brabants leemplateau.

De heuvel is bepalend geweest voor het hydrografisch net, de inplanting van dorpen en het wegenpatroon. Wezemaal ligt ten noordwesten aan de voet van de Wijngaardberg en is verbonden met Gelrode in het oosten door middel van enkele hoofdwegen die ten noorden en zuiden van de heuvelrug lopen. Ten zuiden van de Wijngaardberg passeert de Kapellekensweg de 18de-eeuwse Onze-Lieve-Vrouw-van-Bijstandskapel met kapellinde en volgt het tracé langs de voet van de heuvel. De ‘berch’ van Wezemaal was sinds eind 12de eeuw het privébezit van de heer van Wezemaal en nagenoeg volledig met bos en heide begroeid, en diende op de eerste plaats wellicht als exclusief jachtterrein. De Wijngaardberg blijft tot halfweg de 19de eeuw in het bezit van de hertog d’Ursel.

Het ijzerzandsteen werd sinds de 11de eeuw op lokale schaal ontgonnen voor de bouw van monumentale gebouwen in de omgeving zoals kerken. Op de Wijngaardberg zijn drie groeves bewaard waarvan de Duivelsput reeds vermeld wordt in 1441. Tot in de 20ste eeuw leverden deze groeves ijzerzandsteen voor allerhande bouwwerken. Op sommige plaatsen in de uitgehakte wanden zijn nog merktekens te zien van het steenhouwersbedrijf. Ook in een aantal holle wegen werd lokaal ijzerzandsteen ontgonnen en is dit vandaag nog zichtbaar in de wanden van de weg. Deze wegen dienden voor het transport van het ontgonnen materiaal naar de dorpen en waren onderhevig aan erosie door het intensief transportverkeer.

Wijngaardberg

De Wijngaardberg ligt grotendeels onder gemengd bos en loofbos gekenmerkt door steile hellingen. Op de noordelijke hellingen liggen droogdalen die later gebruikt werden om wegen in aan te leggen. Deze holle wegen lopen dwars de helling op en vormden zo de kortste route naar de hoger liggende gronden. Op de top van de berg stond tot aan de Eerste Wereldoorlog een windmolen van de familie d’Ursel waar de landbouwers in de omgeving verplicht waren hun graan te laten malen. Deze molen werd vernietigd in de oorlog en erna werd op deze locatie een monumentaal Heilig-Hartbeeld geplaatst dat van in de ruime omgeving zichtbaar is.

De Wijngaardberg heette tot in de 19de eeuw Molenberg. Begin 19de eeuw gaf de hertog d’Ursel toestemming om een wijngaard aan te leggen op de berg die sindsdien de Wijngaardberg heet. Er werd gekozen voor de zuidhelling vanwege de oriëntatie die zorgde voor een warmer microklimaat en de ondergrond die zeer geschikt bleek voor wijnteelt. In totaal werden 10 terrassen uitgehakt voor de aanplanting van circa 2000 wijnstokken. Bij de aanleg van de wijngaard werd bovenop de berg op de grens met het bos op het plateau een indrukwekkende muur gebouwd van circa 1550 m lang. Deze ‘wijnmuur’ werd opgebouwd uit losse ijzerzandsteenschollen en diende ofwel als bescherming tegen de koude noorderwind of tegen loslopend vee en wild. De wijnteelt werd in circa 1840 stopgezet.

Na de Eerste Wereldoorlog werd de Wijngaardberg ingeschakeld in de perzikenteelt. Wezemaal was hierin de pionier, op de andere ijzerzandsteenheuvels werd het voorbeeld vanaf de jaren 1930 gevolgd. Ook het plateau bovenop de Wijngaardberg en het landbouwgebied ten oosten werd in deze periode grotendeels gerooid en omgezet in boomgaarden. In de jaren 1960 nam de concurrentie toe en werd op veel plaatsen overgeschakeld op laagstam appelen, welke ook nu nog bovenop de Wijngaardberg worden aangetroffen.

De scherpe hellingsgraad van de zuidelijke helling van de Wijngaarberg en de warmte absorberende ijzerzandsteen creëren een warm microklimaat en ideale habitat voor een aantal thermofiele soorten. De afwisseling van ijzerzandsteen met grof zand en schaduwrijke hellingen zorgt voor een rijke variatie aan planten.

Landbouwgebied tot aan de Parhof

Ten oosten van de Wijngaardberg blijft het landgebruik tot in de 20ste eeuw ongewijzigd met een duidelijke agrarische dominantie. Na de Tweede Wereldoorlog neemt het areaal hoogstamboomgaarden snel toe maar vanaf 1960 overwegen de akkers opnieuw. Het centraal gelegen Waterloosveld was een gemene grond voor de inwoners van Gelrode. Vanuit het dorp leidden parallelle holle wegen de heuvelflank op en verbonden de bewoning in het dorp en de gemene heide en (schaarhout)bossen. Dit systeem is, hoewel het landgebruik veranderd is, nog duidelijk zichtbaar in het huidige landschap. Veel van deze wegen zijn bewaard gebleven en worden vandaag gekenmerkt door al dan niet steile taluds, vaak beplant met hakhout. De Gemeentebosweg en de ‘Groenen Weg’ verwijzen nog naar het bestaan en gebruik van gemene gronden.

Motivatie van de afbakening

De kern van het gebied wordt gevormd door de Wijngaardberg en het landbouwgebied ten oosten hiervan. Dit gebied is nog bijzonder gaaf en weinig verstoord. Rond deze kern zijn duidelijke landschappelijke grenzen gezocht voor de afbakening. In het zuiden is er een harde grens die gevormd wordt door de snelweg E314. In 2001 lag deze snelweg door de ankerplaats “Diestiaanruggen te Wezemaal” die naast de Wijngaardberg ook de Beninksberg omvatte. De schaal en impact van deze infrastructuur heeft doen beslissen bij de actualisatie van het gebied de snelweg als grens te beschouwen en de twee gebieden op te splitsen. Voor de Beninksberg is een afzonderlijke afbakening en omschrijving gemaakt. In het westen vormt de dorpskern van Wezemaal een duidelijke grens met de Wijngaardberg. Hier is het gebied tot aan de bebouwing afgelijnd. In het noorden is wederom de bebouwing als grens genomen en werd ook op de bebouwing afgegrensd. Indien mogelijk werden op het terrein herkenbare grenzen gevolgd, zoals de Dunkerweg. Daar waar bouwkundig erfgoed op de grens van de afbakening lag is deze mee opgenomen in het gebied, bijvoorbeeld in de omgeving van de Moedermeule. In het oosten is de Holsbeeksesteenweg als grens genomen, deze weg vormt een belangrijke landschappelijke barrière en het kleine landbouwgebied ten oosten daarvan omvat geen tot weinig erfgoedwaarden.



Waarden

esthetische waarde

Dankzij de beperkte graad van bebouwing heeft de beboste Wijngaardberg in tegenstelling tot andere gelijkaardige heuvels een zeer gaaf uitzicht. Markante terreinovergangen, droogdalen en taluds kenmerken het gebied en zorgen voor een gevarieerd reliëf. De talrijke holle wegen hebben hun oorspronkelijk onverhard karakter vaak behouden wat bijdraagt tot een hoge belevingswaarde. Op de hellingen is er een afwisseling van grasland-, heide- en bosvegetaties wat contrasteert met de boomgaarden die het plateau domineren. Deze variatie in landgebruik zet zich verder door naar het oosten waar de fruitteelt meer gefragmenteerd is en afwisselt met akkers. De Wijngaardberg is door zijn hoogte en steile hellingen beeldbepalend voor de ruime omgeving. De open akkers ten zuiden en noorden ervan vrijwaren de zichten op de berg. Het heilighartbeeld op de top is zichtbaar vanuit Wezemaal en trekt de blik naar zich toe. Ook vanop de berg zijn veel vergezichten naar de omgeving mogelijk.

wetenschappelijke waarde

De Wijngaardberg is een van de ijzerzandsteenruggen in het Hageland die gevormd werden in het Diestiaan als verdichte inspoelingshorizont. Tijdens een erosiefase boden de ijzerzandsteenbanken weerstand wat resulteerde in de Hagelandse heuvels. Droogdalen vormen op de noordelijke flank nog relicten van het glaciaal reliëf. Naar het oosten vervaagt het reliëf van de Diestiaanheuvel en gaat dit over in het Brabants leemplateau. In een drietal groeven is het ijzerzandsteen goed waarneembaar en is er een duidelijk onderscheid tussen de ijzerrijke uitspringende banken en de erosiegevoelige zandige lagen. Ook in een aantal holle wegen is het ijzerzandsteen nog zichtbaar in de wanden. De scherpe hellingsgraad van de Wijngaardberg zorgt voor een sterk zon beschenen zuidhelling. Gecombineerd met de warmte absorberende ijzerzandsteen creëert dit een uniek microklimaat en ideale habitat voor thermofiele soorten. Het hoge ijzergehalte van de bodem en de afwisseling tussen schaduwrijke en -arme hellingen zorgt voor een variatie aan waardevolle flora.

historische waarde

De Wijngaardberg deed als beboste heuvel in de middeleeuwen dienst als jachtterrein voor de heer van Wezemaal en bleef grotendeels bos tot de 18de eeuw. De roestbruine ijzerzandsteen werd daarenboven al sinds de 11de eeuw gewonnen voor de bouw van kerken en monumentale gebouwen uit de streek. Drie ijzerzandsteengroeves en lokale toponiemen zoals ‘Duivelsput’ herinneren nog aan deze ontginningsactiviteit. Bestaande holle wegen op de flanken zorgden voor het transport van het ontgonnen materiaal en maakten deel uit van het netwerk aan onverharde wegen dat de cultuurgronden en grondstoffen op de Wijngaardberg verbond met de nederzettingen aan de voet van de heuvel. De aanwezigheid van een windmolen op de top van de berg tot aan de Eerste Wereldoorlog resulteerde in de naam Molenberg. De latere naam Wijngaarberg is onlosmakelijk verbonden met de korte maar intensieve periode van wijnteelt op de berg in de 19de eeuw waarvan de ijzerzandstenen wijnmuur een monumentale getuige vormt. Het Waterloosveld vormt een voormalige gemene grond voor de inwoners van Gelrode en is nog via verschillende intacte holle wegen verbonden met het dorp zodat de link tussen de dorpen en de gemene heide en bossen nog duidelijk herkenbaar is.

archeologische waarde

Het tot op het einde van de 18de eeuw beboste gebied, was vanaf het begin van de Steentijd en de daarop volgende perioden bewoond. Getuigen hiervan zijn de talrijke archeologische prospectievondsten verspreid over de heuvel en de oostelijk gelegen akkers en velden.

ruimtelijk-structurerende waarde

De Wijngaardberg vormt als grotendeels beboste heuvel een groen baken in het landschap dat contrasteert met de omliggende bebouwing. De hydrografie, het wegennetwerk en de inplanting van de straatdorpen rondom zijn geconditioneerd door deze specifieke reliëfvorm. Op de noord- en zuidflanken van de berg liggen talrijke holle wegen die dwars de helling oplopen en vaak gebruik maken van oude droogdalen. De landschappelijke structuur in het oostelijke gebied is herkenbaar bewaard: het dorp Gelrode is door middel van (holle) wegen verbonden met het agrarisch gebied, de voormalige gemene grond van het dorp.

technische waarde

De wijnmuur op de scheidingslijn tussen de wijngaard en het bos op het plateau is opgebouwd uit ijzerzandsteenschollen, mogelijk afkomstig van de terrassen aangelegd voor de wijngaard. De muur die oorspronkelijk circa 2 meter hoog en 1,7 meter breed was, bestaat uit los op elkaar gestapelde schollen. Om de stabiliteit te waarborgen, werden de buitenste wanden van de muur afgevlakt zodat ze een rechte zijkant verkregen. De wijnmuur vormt mede door zijn omvang een uniek voorbeeld van stapelbouw in Vlaanderen.

industrieel-archeologische waarde

Waar het ijzerzandsteenpakket het dikst is, werd dit op lokale schaal intensief ontgonnen. Het materiaal werd gebruikt voor de constructie van monumentale gebouwen in de omgeving zoals de kerktorens van Rotselaar en Wezemaal. Op de Wijngaardberg zijn drie ijzerzandsteengroeves bewaard waarvan de oudste vermelding dateert uit de 15de eeuw. In een aantal van deze groeves verwijzen merktekens nog naar het steenhouwersbedrijf dat hier actief was.

Aanduiding van

Is de vaststelling van

Wijngaardberg en het landbouwgebied tot aan de Parhof

Gelrode (Aarschot), Nieuwrode (Holsbeek), Wezemaal (Rotselaar)
Het noordelijke deel van het Hageland vormt het overgangsgebied tussen de zand- en de leemstreek en wordt gekenmerkt door zuidwest-noordoost georiënteerde ijzerzandsteenruggen. De Wijngaardberg is wellicht de meest gave berg. Markante terreinovergangen, droogdalen of ‘grebben’ en taluds kenmerken het gebied. De Wijngaardberg telt ook talrijke holle wegen die als landschapselement in de gehele zuidelijke leemstreek geregeld voorkomen. Op de uitgesproken zuid- of noordgerichte hellingen vormen zich allerlei warmte- en droogteminnende grasland-, heide- en bosvegetaties.

Is de omvattende vaststelling van

Dennenbosje

Gelrode (Aarschot)
De Wijngaardberg was tijdens het ancien régime grotendeels bedekt met bos, dat voornamelijk als middelhout werd beheerd. Door een te lage opbrengst en veranderingen in de houtbehoefte, werd het merendeel van de aanwezige loofbossen gerooid en vervangen door dennenbossen die een hoger rendement hadden. Dit gold ook voor delen van de Wijngaardberg. Van dit soort bossen zijn er slechts nog enkele percelen overgebleven op de heuvel, waarvan dit er een van de laatsten is.

Droogdal

Wezemaal (Rotselaar)
Dit droogdal is gelegen ten oosten van de Wijngaardberg op het licht hellende landbouwgebied. Het dal is diep ingesneden in het landschap en valt op doordat het droge dal begroeid is met bomen en de omgeving ervan eerder open is.

Groenenweg

Gelrode (Aarschot)
Op de Beekweg leidt voorbij de bebouwing een onverharde landbouwweg zijwaarts. De weg maakt een bocht van 90 graden en loopt de oostelijke uitloper van het plateau van de Wijngaardberg op. De weg is hier ingesneden en loopt parallel met andere holle wegen zoals de Donkerstraat en de Parhofstraat. Op de Poppkaart wordt dit tracé aangeduid als 'Groenen weg' en doorkruist de akkerpercelen 'Aen den groenen Weg'. Deze weg maakt deel uit van het historisch netwerk van voetwegen en onverharde paden die vanuit Gelrode de Wijngaardberg opliepen in functie van de landbouwgronden daar en de verbinding maakten met het wegennetwerk richting Nieuwrode.

Holle weg bij steengroeve

Wezemaal (Rotselaar)
Deze holle weg stond in verbinding met de groeve en de Aarschotsesteenweg. Vermoedelijk werd hij frequent gebruikt voor het transport van het ontgonnen materiaal. De Vandermaelenkaart is de eerste topografische kaart waarin de weg vermeld wordt en loopt opwaarts verder naar de oude molen site om vervolgens geleidelijk neer te dalen via een trapje richting het dorp van Wezemaal.

Holle weg Donkerstraat

Donkerstraat (Aarschot)
De Donkerstraat is ongeveer 800 m lang en is grotendeels ingesneden als holle weg. De volledige weg is verhard en loopt tussen verscheidene akkers. De weg is afgebeeld op de kaart van Villaret (1745-1748) als toegangsweg vanuit Gelrode tot het uitgestrekte akkercomplex ten zuiden van het dorp.

Holle weg Parhofstraat

Parhofstraat (Aarschot)
Deze holle wegen hellen af naar de Holsbeeksesteenweg en bevinden zich in het noordoosten van de heuvel. De onverharde wegen hebben een kronkelende vorm en lopen tussen verscheidene akkers. De wegen worden als holle weg afgebeeld op de Villaretkaart (1745-1748) en zijn ook zichtbaar op latere historische kaarten. Op de 19de-eeuwse Poppkaart wordt de huidige Parhofstraat aangeduid als ‘Holle straat’.

Holle weg Steenheuvelstraat

De Kluis (Aarschot)
Op de Holsbeeksesteenweg leidt net voor de brug met de E314 een asfaltweg naar het zuidwesten. De weg leidt naar de autostrade en loopt vervolgens parallel met de berm naar het westen. Het eerste deel van de weg is diep ingesneden op de uitloper van de zuidelijke flank van de Wijngaarberg en loopt tussen steile taluds. Op de Kabinetskaart van de Ferraris is te zien dat deze weg zich tussen de uitgestrekte akkers rond Gelderode slingert en doorliep naar het zuiden richting Nieuwrode. De holle weg vormde de belangrijkste verbinding tussen de dorpen Gelderode en Nieuwrode en passeerde halverwege dit traject langs de ontginning 'Rot'.

Holle weg Waterloospad

Wezemaal (Rotselaar)
Deze onverharde holle weg leidt de noordflank op van de heuvel en loopt tussen verscheidene boomgaarden. Historisch gezien vormde deze weg een belangrijke doorgang van de noordelijke flank naar de zuidelijke flank van de Wijngaardberg. Deze holle weg is afgebeeld op de kaart van Villaret (1745-1748) en op latere historische kaarten. Op de 19de-eeuwse Poppkaart wordt de weg aangeduid als ‘everveld weg’ naar de omliggende akkers van het Everveld die de weg doorkruiste.

Holle weg Waterloosstraat

Waterloosstraat (Aarschot)
Deze holle weg bevindt zich op de noordelijke flank van de Wijngaardberg tussen verscheidene akkers en biedt zicht op de Moedermolen. De weg is volledig verhard en bevat langs beide taluds boomsoorten als (knot)eik en robinia. De Waterloosstraat is afgebeeld op de Villaretkaart (1745-1748) als verbindingsweg tussen de gehuchten Vlasselaar en Gelrode, respectievelijk ten zuiden en ten noorden van de Wijngaardberg. Deze weg liep dwars over de akkers en kruiste het bos op de ‘Mont de Wesmael’ om weer uit te komen op de dorpskouter.

Holle weg Wijngaardberg

Wezemaal (Rotselaar)
De holle weg is afgebeeld op de topografische kaart uit 1868 en weergegeven in latere historische kaarten. Vermoedelijk werd de weg intensief gebruikt tot 1960. Sindsdien raakte de holle weg ‘in verval’ door de aanleg van andere passages en werd hij stilaan vergeten.

Holle weg Wijngaardberg

Wezemaal (Rotselaar)
Opvallend aan deze weg is de brede rechte structuur van ongeveer 300 meter die door de heuvel snijdt. De weg is afgebeeld op de Vandermaelenkaart (1846-1845) en sindsdien ook op latere historische kaarten.

IJzerzandsteengroeve

Wezemaal (Rotselaar)
De steengroeve bevindt zich vlak bij het majestueuze heilig hartbeeld, de plaatst waar sinds de 16de eeuw de wieken van de windmolen van Wezemaal draaiden. De ontginning van deze roestbruine stenen waren belangrijk voor het bouwen van religieuze en burgerlijke gebouwen. Deze steengroeve werd gebruikt voor onder andere de opbouw en restauratie van de watermolen en de kerk van Wezemaal.

IJzerzandsteengroeve

Wezemaal (Rotselaar)
De steengroeve situeert zich op de zuidflank van de Wijngaardberg. De ontginning van deze roestbruine stenen waren belangrijk voor het bouwen van religieuze en burgerlijke gebouwen. In 1484 wordt de eerste melding vastgesteld van het bestaan van deze groeve voor het leveren van ijzerzandsteen voor de kerk.

IJzerzandsteengroeve 'Duivelsput'

Wezemaal (Rotselaar)
De ijzerstandsteengroeve heeft de vorm van een trechter waarvan de uitgang langs de noordhelling afhelt.Het bestaan van de steengroeve wordt vermeld in 1441 als de ‘putte’ waaruit de heer steen liet trekken. Het is de oudst gekende vermelding van een Wezemaalse steengroeve. De ontginning van deze roestbruine stenen waren belangrijk voor het bouwen van religieuze en burgerlijke gebouwen.

Moerbei

Wezemaal (Rotselaar)
Deze moerbeiboom bevindt zich op de grens van een eiken-berkenbos en een boomgaard, wellicht is deze boom een relict van een vroegere boomgaard. Moerbeibomen staan bekend voor hun rode of zwarte eetbare vruchten die men vaak gebruikt in wijnen, gebak of andere recepten.

Zomereik als hoekboom

Steenweg op Betekom, Stenenkruisbosweg (Rotselaar)
Hoekbomen werden aangeplant om de kadastrale percelen of gebruikspercelen vast te leggen. Deze zomereik bevindt zich rechtsboven in de hoek van het perceel vlakbij een kruispunt van de steenweg Leuven-Aarschot met de weg die de Wijngaardberg doorkruist.

Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Wijngaardberg en het landbouwgebied tot aan de Parhof [online], https://id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/21196 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.