De Sint-Monulfus- en Gondulfuskerk is ontworpen door Lambert Jaminé, bouwmeester van Maastrichtse origine, die in de 1832 naar Hasselt emigreerde, aan de slag ging als conducteur bij de Limburgse sectie van de Waterstaat, later Pants et Chaussées, en het verder schopte tot provinciaal architect. De Waterstaat was sinds Willem I bevoegd voor de subsidiëring van kerkrestauraties, wat in een context van Belgisch patriottisme, katholiek réveil en neoklassieke mentaliteit vaak neerkwam op afbraak van oude constructies en vervanging ervan door nieuwbouw. Jaminé, verzekerd van politieke (via zijn broer Laurent Joseph) en kerkelijke (via de Luikse bisschop van Bommel) steun, wist op die manier verschillende Limburgse nieuwbouwkerken te realiseren. Geremd door eerder beperkte budgetten hanteerde hij vaak een sober neoclassicistisch standaardontwerp. De kerk van Maasmechelen past in een scala gelijkaardige kerken, waartoe onder meer de kerken van Sint-Alfons in Bommershoven, Sint-Remigius in Vucht en deze van Niel-bij-Sint-Truiden kunnen worden gerekend.

De huidige Sint-Monulfus- en Gondulfuskerk vervangt een ouder en kleiner kerkgebouw aan de rand van Maasmechelen, dat volgens de midden-19de-eeuwse normen niet meer geschikt was voor de eredienst, en waarvan de restauratie en uitbreiding te duur zouden uitvallen. In 1837, onder impuls van de Luikse bisschop van Bommel, ontwierp architect Lambert Jaminé een grote passe-partout-nieuwbouw in neoklassieke stijl, midden in het dorp. Het eerste ontwerp met raming werd opgemaakt in 1851, waarop de gemeente reeds grote hoeveelheden baksteen bestelde; bezwaren vanwege de Koninklijke Commissie omtrent de omvang van het project werden probleemloos weerlegd en in 1852 konden de werken worden aanbesteed; omstreeks 1856 was het gebouw afgewerkt. Om budgettaire redenen werd het meubilair uit de oude kerk grotendeels gerecupereerd; kleinere toevoegingen volgden naderhand.

in casu architectuurhistorische waarde: Basilica met driebeukig schip van zes traveeën met ingebouwde westtoren; koorhals van twee traveeën, afgesloten met halfronde absis. Baksteenbouw met kalkstenen plint, hoekkettingen, deur-, raam- en wijzerplaatomlijstingen, het geheel onder leien daken. Westpartij geaccentueerd door toren met rondbogige galmgaten en ingesnoerde naaldspits; centraal rondboogportaal in een rechthoekige omlijsting met pilasters en entablement, bekroond door een driehoekig fronton; daarboven een oculus; zijbeukkopgevels met rondboogvormige beeldnissen, links met Sint-Monulfus of Gondulfus, rechts met Onze-LieveVrouw-van-Smarten. Zijbeukgevels met rondbogige en getoogde vensters. Interieur met hardstenen zuilen; muren, bogen en gewelven met sierpleisterwerk; gedeeltelijk uit de oude kerk gerecupereerd meubilair (15de tot 18de eeuw), alsook 19de-eeuwse toevoegingen.