Dit stadsgezicht omvat de watermolen 'Motmolen', een uniek en in goede staat bewaard voorbeeld van een hydraulische pomp, de bijhorende brug en het molenaarshuis.

Historiek

In het zuidwesten van Tongeren liggen 'de Motten', een van oudsher moerassig gebied. In de middeleeuwen werd hier een grote vijver uitgegraven, de 'Brede Vijver' geheten, die de stadsbewoners van vis voorzag. Een dijk (nu de gelijknamige straat) moest het water van de Brede Vijver en de gegraven 'overslagbeek' van de Jeker scheiden.

Rond 1240 was er reeds sprake van een banale of heerlijke molen. Deze banale molen was de oudste molen van de stad en diende uitsluitend om de mout van de brouwers te malen, vandaar de naam 'Moutmolen' of 'Motmolen'. Ook deze molen behoorde aanvankelijk toe aan de bisschop van Luik. De oudste vermeldingen dateren van 4 juni 1260. Toen kende het kapittel van Sint-Lambertus van Luik een jaarlijkse rente van 10 Luikse Marken toe aan Ridder Arnold de Rixe, maarschalk van het Luiker Land.

Op 27 maar 1618 gaf de Prins-Bisschop de molen in erfpacht aan de stad Tongeren.

In 1830 werd de Motmolen als een gewone graanmolen heropgericht. De Bestendige Deputatie keurde op 25 maart 1846 de vastgestelde pegelhoogte van 1 m goed. De toenmalige eigenaar was Guillaume Tournaye, die ook eigenaar was van de Sint-Jansmolen in de Looiersstraat en het complex van de Kruikens- of Lakenmakersmolen en de Moutmolen of Onderste Molen of Aldemoeder bij de Moerenpoort te Tongeren.

De stad Tongeren kocht de Motmolen in 1903 aan. De stad richtte hem in als drinkwaterpompmolen die het bronwater van de Daalbron te Lauw in het Tongerse waterleidingsnet pompte. De pompinstallatie, daterend van 1903 werd gebouwd door J. Heinrichs, Hodimont-Verviers. Tot in 1978 werd gewerkt met het grote Sagebien-onderslagrad, later als een waterwinningspompstation met elektrische pompen.

De molen onderging in de jaren 2000 een grondige restauratie. De stad Tongeren droeg de molen over aan de Vlaamse Water Maatschappij (VMM).

Beschrijving

De watermolen bevindt zich aan de rand van de stad, in de onmiddellijke omgeving van de 'de Motten'. De molen is gelegen aan 'de Overlag' of 'Aldemoeder', een arm van de Jeker. De onmiddellijke omgeving van de molen is inherent verbonden met de functie van het gebouw. Het stadsgezicht volgt dan ook de Jekerarm en wordt in het noorden begrensd door de Dijk, in het oosten door de Dirikenlaan, in het zuiden door de aangrenzende percelering en in het westen door de Luikersteenweg.

Het molenhuis uit het eind van de 19de eeuw telt drie traveeën en één bouwlaag onder een licht hellend lessenaarsdak en een zadeldak met platte pannen. Het gebouw bestaat uit een waterradkamer en twee pompkaders. De natuurstenen deuromlijstingen zijn rond de hoofdingang vlak afgedekt. De andere muuropeningen zijn segmentbogig afgedekt. De gietijzeren ramen zijn voorzien van een roedenverdeling met een neerklapbaar bovengedeelte. In het interieur zijn de muren bepleisterd en voorzien van een gepikte plint. De eenvoudige tegelvloer in de pompruimte is van recentere datum. In de waterradkamer ligt een klinkkaartvloer.

In het verlengde van het molenhuis ligt de molenaarswoning. Het gebouw dateert van omstreeks 1900 en bestaat uit twee bouwlagen met aanhorigheden.

De brug bij de molen is opgebouwd uit gietijzeren poutrellen en beton, een gietijzeren leuning en een toegangspoortje.

De pomp wordt aangedreven via een waterrad dat door de stroming van het Jekerwater in beweging wordt gezet. De volledige installatie is nog aanwezig en bestaat uit:

• Het sluiswerk: bestaande uit ijzeren U-vormige borststijlen, houten borstbomen, los- en maalsluis onafhankelijk opgesteld in de radruimte, houten sluisdeuren met ijzeren staarten, een lossluis bediend door middel van tand- en heugelsysteem via zwengel en stand vanuit de pompruimte bedienbaar (tandwiel reductie) in waterradruimte;
• De stuw: bevindt zich tussen de maalsluis en het waterrad en wordt bediend door middel van een met tand en heugel bediende regelbare stuw. De stuw loopt in sleuven en regelt het verval in functie van de waterstand van de Jeker;
• Het waterrad: armen in gietijzer op een ijzeren as, die in een ijzeren ringlager draait. Houten pluiplanken op L-profielen bevestigd. De velgen op de armen zijn geklonken. De diameter van het rad bedraagt ongeveer 7 meter. De muren zijn bezet met cement;
• Het krooshek: wordt geregeld door middel van een met zwengel bediende dommekracht. Staat buiten het gebouw;
• De pompen: staan in de pompruimte. Het gaat enerzijds om twee tweeling-stuwpompen, via excentrieken in beweging gezet. Ze hebben individuele smeerpunten. Deze pompen werden in 1903 geïnstalleerd door Jos Heinrichs, Hodimont-Verviers. Vanaf 1958 werd deze installatie aangevuld met een drievoudige cilinderpomp met kettingaandrijving. Deze pomp draagt de inscriptie "BAMAG MEGUIN A.G. BERLIN NW 67" en stamt uit de jaren 1930. Beide installaties worden in beweging gezet met een groot gietijzeren kamrad op de wateras. Voor 1959 gebeurde de aandrijving met houten kammen. Daarnaast bevat de installatie nog 4 electropompen.

Bibliografie

De watermolen Motmolen is, samen met zijn onmiddellijke omgeving, beschermd als stadsgezicht. De bescherming omvat de molen met molenaarshuis, brug en de 'Overlag' of 'Aldemoeder', een arm van de Jeker die in het noorden wordt begrensd door de Dijk, in het oosten door de Dirikenlaan, in het zuiden door de aangrenzende percelering en in het westen door de Luikersteenweg.