De natuurgebieden in de Dijlevallei vormen een uitgestrekt, kleinschalig rivierlandschap langsheen beide oevers van de Dijle. In dit landschap vond in 1578 de Slag om Rijmenam plaats tussen de Staatsen en de Spanjaarden.
Het beschermde landschap Cassenbroek-fase 1, met een oppervlakte van circa 105 hectare, bevindt zich tussen Bonheiden (ten noordwesten) en Rijmenam (ten zuidoosten). De gemiddelde hoogte bedraagt circa 5 meter +TAW. De Boeimeerbeek (ook nog Grote Beek of Raambeek genoemd) doorsnijdt het gebied van oost naar west (evenwijdig met de Dijle ten zuiden van het beschermde landschap) en vormt de grens tussen de deelgemeenten Bonheiden en Rijmenam.
De natuurgebieden in de Dijlevallei vormen een uitgestrekt, kleinschalig rivierlandschap langsheen beide oevers van de Dijle. De nog talrijk aanwezige relicten van het oorspronkelijk alluvium geven dit rivierlandschap een bijzondere historische waarde.
Het Cassenbroek wordt gevormd door het alluvium van de Boeimeerbeek of Zwartwaterbeek op een substraat van grijsgroen, glimmer- en glauconiethoudend zand met kleilagen van de Formatie van Zelzate (laatste eoceen-vroeg-oligoceen). Het alluvium bestaat deels uit hydromorfe kleigronden (bodemtype Efp, zeer sterk gleyige kleibodem zonder profiel), deels uit drassige veenbodems (bodemtype V) en deels uit natte lichte zandleembodems zonder profiel (bodemtype Pep). Het wordt ten noorden begrensd door plaggenbodems (bodemtypes Zdm en Zcm, matig natte en matig droge zandbodems met dikke antropogene humus A horizont), ten zuiden door matig natte lemig zandgronden met weinig duidelijke ijzer en/of humus B horizont (bodemtype Sdf).
Het Cassenbroek bevindt zich op beide oevers van de Boeimeerbeek en sluit biologisch en landschappelijk aan bij het rivierlandschap lans de rechter Dijle-oever en het Mechels Broek.
Een inventarisatie van botanische gegevens over bedreigde natuurgebieden uit 1972 vermeldt voor het Cassenbroek dat het om een interessant moerassig gebied gaat dat heel wat merkwaardige planten eigen aan dergelijke biotopen herbergt, onder andere wateraardbei, moerasviooltje, moerashertshooi, waternavel, groot glidkruid, melkeppe, waterpostelein, schildvruchtereprijs, vlottende bies, drijvende waterweegbree en verschillende zeggesoorten. Verder komt de zeldzame koningsvaren (Osmunda regalis) naast minder zeldzame varens ook in de door de aanleg van de ring weg bedreigde gebieden voor. Op drogere plaatsen werd rankende helmbloem aangetroffen.
Op de in 1978 opgenomen streeplijsten komen een aantal van de in 1972 geïnventariseerde planten, zoals bijvoorbeeld vlottende bies, niet voor. Dit zal grotendeels te wijten zijn aan het feit dat het gebied niet systematisch werd uitgekamd en wellicht ook aan eutrofiëring en vervuiling. Typerend voor dit proces is de overmatige uitbreiding van de liesgras-sociatie, kenmerkend voor sterk vervuild, fosfaat-, kalium- en stikstofrijk water, die het grootste gedeelte van de beemden in de veenzone heeft ingepalmd en dit waarschijnlijk in het nadeel van onder meer het verbond van de grote zeggen - met als kentaxa scherpe zegge, moerasbeemdgras, groot glidkruid en moeraswalstro - dat nog fragmentair aanwezig is en waartoe ook enkele geïnventariseerde planten zoals de wateraardbei kunnen gerekend worden. Een andere storingsvegetatie die ook waarneembaar is, soms afzonderlijk, soms vermengd met de liesgras-sociatie, is de rietgras-sociatie. De oorzaken van deze verstoring moeten waarschijnlijk gezocht worden in de omgevende bebouwing en in de nog steeds toenemende verkavelingsdruk.
Een belangrijke oppervlakte van de veengronden wordt ingenomen door soortenarme sporken-wilgenbroekstruwelen. De interessantste vegetatie was een goed ontwikkeld elzenbroekbos ten zuiden van de Hottentothoeve met zwarte els, bitterzoet, melkeppe, grauwe wilg, wolfspoot, moeraszegge, wijdarige zegge, elzenzegge, smeerwortel en een sterke presentie van soorten uit het moerasspireaverbond en het elzen-vogelkersverbond. De bebossing op de Pep-bodems ten oosten van de geplande autoweg is grotendeels onder te brengen in het elzen-vogelkersverbond, die op de veenbodems in het verbond van de sporken-wilgenbroekstruwelen. De cultuurgraslanden op het alluvium kunnen, naargelang de graad van bemesting, gekenmerkt worden als kamgrasweide of als beemsgras-raaigrasweide. Tussen de vaak ontoegankelijke broekbossen bevinden zich moerassige ruigten met dominante aanwezigheid van scherpe zegge, moeraszegge en liesgras. De meestal braakliggende terreinen op de droge plaggenbodems werden niet systematisch onderzocht, maar op enkele plaatsen kwamen heide-stukjes voor. Van uitzonderlijk hoge biologische waarde zijn enkele hooi- en graasweiden met vegetaties die kunnen gerekend worden tot het dotterverbond. Uit deze gegevens kan afgeleid worden dat het Cassenbroek een waardevol natuurgebied vormt.
De geleidelijke overgang van kleigronden naar drassige veenbodems en lichte zandleemgronden, van nat naar droog, heeft een grote vegetatiekundige diversiteit op een relatief kleine oppervlakte tot gevolg. In het gebied bevinden zich (ten tijde van de bescherming) enkele planten die zeldzaam zijn in Vlaanderen, onder meer moerasviooltje (Viola palustris), moerashertshooi (Hypericum elodes), waterpostelein (Peplis portula), schildereprijs (Veronica scutellata), vlottende bies (Scirpus fluitans), koningsvaren (Osmunda regalis) en rankende helmbloem (Corydalis lutea). Het Cassenbroek heeft bijgevolg een belangrijke natuurwetenschappelijke waarde.
De Biologische Waarderingskaart vermeldt de aanwezigheid van mesotroof elzenbos (met zeggen) in het oosten van het beschermde landschap, omgeven door permanent cultuurgrasland, vochtig wilgenstruweel en verruigd grasland. In het westen komen enkele percelen eiken-haagbeukenbos en enkele populierenaanplanten voor.
Uit een inventarisatie van de avifauna kan afgeleid worden dat het Cassenbroek een vrij waardevol gebied vormt met broedvogels zoals wilde eend, torenvalk, fazant, waterral, kievit, steenuil, ransuil, velduil, boerenzwaluw en winterkoninkje, overzomeraars als blauwe reiger, roerdomp, bergeend, wintertaling, zomertaling, buizerd, bruine kiekendief, blauwe kiekendief, zwarte specht en ruigpootbuizerd en hop, ijsvogel, grauwe klauwier en boomvalk als sporadische broedvogel. Tot de zeer schaarse broedvogels behoort de draaihals en de snor, velduil, hop en grauwe klauwier worden als schaars beschouwd in deze regio. Watersnip en ijsvogel zijn schaars tot vrij schaars, buizerd, waterral, bosuil en sprinkhaanrietzanger zijn vrij schaars. Tot de vrij schaarse tot vrij talrijke broedvogels behoren de kleine bonte specht, witgesterde blauwborst en rietzanger.
Het beschermde landschap vormt een belangrijk broed-, voedsel- en foerageergebied voor talrijke vogelsoorten en heeft bijgevolg een grote ornithologische waarde.
Het Cassenbroek zou genoemd zijn naar de 15de-eeuwse familie van Calsterbroek, eigenaar van een gelijknamig leenhof.
Op 1 augustus 1578 vond de Slag van Rijmenam tussen de Spanjaarden (onder leiding van Don Juan) en de Staatsen (onder leiding van graaf de Bossu) plaats in het Cassenbroeck, in de omgeving van de Mispeldonckhoeve (ten westen van het beschermde landschap gelegen). Deze strijd werd uitgevochten om de controle over de stad Mechelen te verkrijgen. Het dorp Rijmenam werd hierbij nagenoeg volledig platgebrand en was pas twintig jaar later volledig heropgebouwd. Het slagveld situeerde zich deels in het westen van het beschermde landschap Cassenbroek. Het gebied wordt afgebakend door de Dijle in het zuiden, de Bonheidensesteenweg en de Muizensteenweg in het westen, de Rijmenamseweg in het noorden en het Cassenbroek en de Heidijkstraat in het oosten. Op verschillende plaatsen werd oorlogstuig van allerlei aard aangetroffen.
De kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) geeft het centrale deel van het Cassenbroek weer als een gebied bestaande uit een groot blok weiland en vochtig grasland onder bos, afgezoomd door een bomenrij en doorsneden door de Boeimeerbeek (“Boeimeer Riv.”) en enkele zijbeken of aftakkingen ervan. Ten noorden en zuiden komen kleinere percelen akkerland omgeven door een haag of houtkant en hier en daar een klein bosperceel voor.
Op de kaart van Vandermaelen (1846-1854) wordt in het noordelijk gedeelte de “Ottentot Hoef” weergegeven. De beboste oppervlakte bleef ten opzichte van de Ferrariskaart nagenoeg onveranderd. Ten noorden van de Boeimeerbeek wordt de “Kleyn Beek of By Beek” weergegeven, omgeven door grasland. Deze kaart verwijst eveneens naar de Slag van Rijmenam met weergave van het jaartal “1578”.
Enkele van de nog bestaande houtwallen en bomenrijen worden reeds weergegeven op de Ferrariskaart. Het kleinschalige karakter weerspiegelt de eeuwenoude functie als landbouwgebied. De natte gronden in de Dijlevallei worden steeds gebruikt als graas- en hooiland. De perceelstructuur en topografie in dit gebied zijn historisch stabiel zijn gebleven.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Je kan deze tekst citeren als: S.N. 2014: Cassenbroek 1_v1_04082014 [online], https://id.erfgoed.net/teksten/160982 (geraadpleegd op ).
De bescherming als landschap betreft de eerste fase van de bescherming van het Cassenbroek.
Enkele percelen ten noorden en een deel ten zuiden van het beschermde gebied werden ook beschermd als landschap (fase 2) bij ministerieel besluit van 18 oktober 1993.
De bescherming van Cassenbroek-fase 2 werd gedeeltelijk vernietigd door een arrest van de Raad van State van 31 mei 2007.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Je kan deze tekst citeren als: S.N. 2014: Cassenbroek: fase 1 [online], https://id.erfgoed.net/teksten/191380 (geraadpleegd op ).