De parochiekerk Sint-Jozef en Sint-Franciscus is beschermd als monument.

Historiek

Vanaf midden 19de eeuw kende het landelijke Essenbeek een sterke bevolkingsaangroei, voornamelijk toe te schrijven aan inwijking. De nieuwkomers waren vooral arbeiders die werden aangetrokken door de snelle industriële expansie langsheen de as gevormd door het kanaal Brussel-Charleroi en de in 1840 aangelegde spoorverbinding Brussel-Mons.

Deze aanzienlijke bevolkingstoename (1560 inwoners in 1874) bracht opnieuw de nood aan een eigen parochie in de actualiteit. Een eerder verzoek van de bevolking dat van 1773 dateerde en zelfs door het bisdom was toegestaan had door tijdsomstandigheden geen resultaten opgeleverd. Als argumentatie voor de hernieuwde aanvraag, gesteund door de lokale notabelen en geestelijkheid, werd gewezen op de uitgestrektheid van het gehucht, de grote afstand tot de parochiekerk in Halle en de slechte staat van de wegen.

Met het Koninklijk Besluit van 18 juli 1874 werd de oprichting van een zelfstandige parochie, opgedragen aan Sint-Jozef en Franciscus, een feit. Als bouwplaats voor de nieuw op te richten kerk en pastorie viel de keuze op een centraal gelegen en nog onbebouwd stuk grond, bekend als ‘de Maelpot’ en deel uitmakend van het areaal van de kasteelhoeve die inmiddels haar landbouwactiviteiten had gestaakt. Het één hectare, zeven are en 60 centiare grote driehoekige perceel, ingesloten door de Kasteelstraat en de Maelpotstraat, nu Kleemstraat, werd voor 6000 frank aangekocht van baron de Cartier die 20 are gratis afstond voor de bouw van de kerk. Een voorlopige kapel werd opgericht en door middel van rondhalingen en openbare inschrijving werden nodige fondsen verzameld. In eerste instantie werd beslist de pastorie te bouwen, pas tien jaar later werd de kerk opgericht.

Voor de bouw van de Sint-Jozef en Franciscuskerk (1886-1888) werd beroep gedaan op Gustave Hansotte. Het zou zijn laatste opdracht worden voor zijn overlijden in 1886. De goedgekeurde plannen dateren van 1885 en werden uitgevoerd door aannemer Philippus De Vleminck uit Buizingen. De plechtige inwijding door kardinaal Goossens vond plaats op 29 september 1890. Achter het koor, in de as van de kerk, werd het nieuwe kerkhof aangelegd. Het is sinds geruime tijd opgedoekt en vervangen door diverse constructies voor parochiale doeleinden. Als gevolg van oorlogsschade werden in de periode 1948-1951 herstellingswerken uitgevoerd, zowel aan kerk en pastorie, onder leiding van architect J. Van Volsem.

Beschrijving

De op het oosten gerichte Sint-Jozef en Sint-Franciscuskerk (1886-1888), geconcipieerd voor de opvang van circa 1040 parochianen, is uitgewerkt als een basilicale kruiskerk met een hoge, vierkante westtoren met polygonale traptoren, een schip van vijf traveëen, een uitspringend transept en een vijfzijdig gesloten, twee traveëen diep koor, geflankeerd door tweelaagse bijgebouwen onder lessenaarsdak. Typerend voor het materiaalgebruik is de sobere, enigszins strenge combinatie van baksteen, witte natuursteen, blauwe hardsteen en natuurleien.

De algemene compositie wordt bepaald door de hiërarchische schikking van door steunberen en individuele bedaking met aandak duidelijk afgelijnde volumes. De forse steunberen met twee- of driedubbele versnijding zorgen tevens voor een strakke traveegeleding. De spitsboogvensters met eenvoudig gotisch maaswerk wisselen af met de opvallende druppelvormige oculi die de middenbeuk verlichten. De door zes treden voorafgegane ingang, onderaan de westtoren, wordt geaccentueerd door een spitsbogig portaal geflankeerd door colonetten met knop- en bladkapiteel, het geheel bekroond met een sobere wimberg, versierd met een driepasmotief en een kruis. Het spitsbogig timpaan bleef onversierd. De vier bouwlagen van deze halverwege door een geprofileerde cordonlijst gelede toren worden geaffirmeerd door boven elkaar geplaatste lichtopeningen in de vorm respectievelijk van een roosvenster met ingeschreven vijflob, een door colonetten geflankeerd spitsbogig tweelichtvenster en tenslotte de in een spitsboog ingeschreven galmgaten met torenuurwerk.

Inwendig zorgen arcades van spitsbogen op gedrongen zuilen met knop- en bladkapiteel voor een driebeukige ruimteindeling. Spitsboogvensters en oculi met kleurloze beglazing zorgen voor een homogene lichtinval in respectievelijk zij- en middenbeuk. De ruimte is overkapt met een kruisribgewelven, opgevangen door schalken in de vorm van colonetten in de middenbeuk, door consoles in de zijbeuken. De viering wordt geaffirmeerd door gelede bundelpijlers terwijl drie figuratieve brandglasramen de koorpartij benadrukken. Slechts één ervan kon reeds worden geïdentificeerd. In twee registers worden respectievelijk de Heilige Petrus en Paulus en de Heilige Ferdinand en Rosalie voorgesteld. Het dateert van rond 1907 en komt uit het atelier van de Brusselse glazenier Edouard Steyaert (1868-1932), een belangrijke figuur uit de traditionele richting.

Interieur

Hoe de oorspronkelijke stoffering er bij de oplevering uitzag is niet helemaal duidelijk. De Brusselse decoratieschilder Guillaume Veraart was zeker in de periode 1904-1906 voor Essenbeek aan het werk was. Vermoedelijk waren de koorwanden van hoofd- en zijaltaren volledig gepolychromeerd, terwijl de afwerking van de beuken zich beperkte tot een decoratieve fries ter hoogte van de vensters, een accentueren van ribben, bogen en zuilen met schijnvoegen en een polychrome toets ter hoogte van de kapitelen. Momenteel is de binnenruimte vrijwel volledig in een lichte tint overschilderd. De goud-blauw-rood opgehoogde kapitelen en de vier evangelistenmedaillons in het koor vormen de enige resten van polychromie. De bevloering met zwart-witte zeshoekige cementtegels behoort wellicht eveneens tot het oorspronkelijke concept.

Het in hout uitgevoerde hoofdaltaar (circa 1888) werd ontworpen door architect J. Thomisse. Van de beschilderde stenen zijaltaren van de Heilige Antonius en Onze-Lieve-Vrouw is de ontwerper vooralsnog onbekend. Hetzelfde geldt voor de vier biechtstoelen en de preekstoel. Mogelijk dienen ze toegeschreven aan de Schaarbeekse beeldhouwer Sérafien De Martelaere wiens naam in het parochiearchief herhaaldelijk voorkomt. In verband met de communiebank (1913) vermeldt het archief de naam van Jules Beylen uit Borgerhout. De hardstenen doopvont (1874) werd ontworpen door Eugène Van Assche uit Gent, terwijl het atelier Bressers-Blanchaert de heiligenbeelden leverde. Het triomfkruis zou van 1897 dateren.

De olieverfschilderijen van de kruisweg (1932) met goudkleurige achtergrond zijn het werk van de Lembeekse kunstschilder en glazenier Jef Colruyt (1900-1988). Het schilderij met kruisafneming in het transept is naar verluidt afkomstig van het verdwenen kasteel van Essenbeek. Afhankelijk van de bronnen wordt het respectievelijk toegeschreven aan Jean de Reyn (1610-1678), leerling van Van Dijck en aan Englebert Fisen.

Het orgel met fraaie renaissance-orgelkast en waarvan de oudste gedeelten uit het begin van de 17de eeuw dateren is afkomstig van de Sint-Martinuskerk.

Bibliografie