Het gebied “Abdij van Kolen en de Kolenberg” ligt op de overgang tussen droog en vochtig Haspengouw en daarmee ook tussen laag en midden België en de zand- en leemstreek. Op één van de hoogtes ligt de abdij van Kolen. Vanaf deze plaats zijn er vergezichten over het lager gelegen noordwesten. De abdij is het beeldbepalende element binnen dit gebied. Zijn oorsprong gaat terug op een Kruisherenklooster dat in 1438 werd gesticht. Nadat in 1486 rijkelijke bezittingen van de parochie van Kerniel bij het klooster werden gevoegd, oefende één van de kloosterlingen het priesterambt in de parochiekerk van Kerniel uit. Deze verplaatste zich tussen klooster en kerk via een kerkwegel die nog altijd bestaat. Zoals veel andere kloosters werd de abdij van Kolen na de Franse revolutie genationaliseerd en daarna verkocht. Nadien kreeg het opnieuw een invulling als klooster.

In de zuidwestelijke vleugel van het kloosterpand ligt de kerk aan een gekasseid erf dat aan de overige drie zijden door hoevegebouwen is omringd. Ten westen en zuiden van de abdijgebouwen bevindt zich een ommuurde nutstuin en boomgaard. De voormalige boomgaard is een siertuin geworden, omringd door een meidoornhaag.

Vooral vanuit het dorp Kerniel is het zicht op het klooster spectaculair en langs het voetpad is de beleving van het landschap groot. De geïsoleerde ligging van het klooster en de rust en stilte die het omgeeft draagt verder bij aan de esthetische waarde.

De landschappelijke structuur is in dit landschap grotendeels ongewijzigd gebleven: wegen, de beekvallei en daarbij horende landgebruik van weilanden en natte bossen, weilanden op de hellingen en akkers op de plateaugronden. In het gebied zijn nog enkele restanten van hoogstamboomgaarden, soms omhaagd door meidoorn.

De aanleg van het fruitspoor in 1879 had rechtstreeks impact op de nabije omgeving. Sinds de aanleg van de spoorlijn zijn de bronnen van de Kleine Herk afgesneden van de rest van de beekvallei, wat uiteindelijk een geïsoleerd natuurgebiedje heeft doen ontstaan.

Motivatie van de afbakening

Centraal binnen de afbakening staat de Abdij van Kolen. Deze abdij ligt relatief geïsoleerd op de helling van de vallei van de Kleine Herk. De omgeving van de abdij werd meegenomen in de afbakening vanwege de contextwaarde ervan. Naar het zuiden vormt de voormalige spoorweg tussen Drieslinter en Tongeren grotendeels de grens. Deze spoorweg werd mee opgenomen vanwege zijn erfgoedwaarde als getuige en stimulans van de fruitteelt in deze streek eind 19de eeuw, begin 20ste eeuw. Aan de zuidzijde van de spoorlijn liggen de bronnen van de Kleine Herk, die integraal deel uitmaken van deze beekvallei. De vallei van de Kleine Herk wordt mee opgenomen tot aan de Nielstraat, waarbij de bebouwing buiten de afbakening wordt gehouden, tenzij het om bouwkundig erfgoed gaat. De dorpskern van Kerniel inclusief de omgeving van de kerk wordt opgenomen vanwege de sterke ensemblewaarde met de abdij. Richting noordwesten wordt de grens van het gebied gevormd door de Sittardstraat en de Hagebroekstraat. Hierdoor is de vallei van de Vilsterbeek integraal opgenomen, evenals de samenvloeiing van de Vilsterbeek en de Kleine Herk in het noorden van het gebied.