Gemeente op het Haspengouws leemplateau, ingesneden door de Molenbeek. Romeinse vondsten. Voor het eerst vermeld in 1139 als Montyneis (Gallo-Romeins Montiniacum, toebehorend aan Montinius).

Oorspronkelijk Loons allodium met belangrijke burcht op de zuidgrens van het graafschap Loon. De vrijheerlijkheid Montenaken bestond uit Montenaken, Klein-Vorsen, Bosschellen, Nerem, Wals-Wezeren en Walsbets. Tevens hoofdplaats van een gelijknamig kwartier van zesendertig gemeenten, door een drossaard voorgezeten. Schepenbank (door de prinsbisschop benoemd) sprak Luiks recht; jurisdictie over de hele vrijheerlijkheid.

Parochie van het bisdom Luik, aartsdiaconie Haspengouw, dekenij Sint-Truiden; verkoop van het tiendrecht in 1214 en begevingsrecht in 1260 door de graaf van Loon, aan de abdij Val-Notre-Dame te Hoei.

Landbouwgemeente met gaaf bewaard kerndorp gelegen op een hoogte, eertijds beheerst door een der oudste burchten van Loon die gelegen was op een omgrachte heuvel en volledig verwoest werd in 1465 door graaf van Nassau met zijn Bourgondische troepen. De burchttombe met de fundamenten van drie torens werd volledig genivelleerd in 1822. Op de markt bevond zich het perron, het belfort en de hallen. Dambordschema bepaald door drie straten: de Borchtstraat (thans Brugstraat) uitlopend in de Wezersestraat, richting Klein-Vorsen (Steenweg, Tomstraat en Smisstraat); de Ridder- of Jonckkerstraat, naar Borlo of Jeuk en Borgloon; de Nieuwstraat, via Bosschellen naar Klein-Vorsen, verder de Buskensstraat naar Roost. Deze drie straten worden doorsneden door secundaire wegen.

Opvallend dichte concentratie in de dorpskern van ruime vierkanthoeven, voornamelijk uit de 19de eeuw die onderling een sterke gelijkenis vertonen; kalkstenen inrijpoort, dikwijls voorzien van duiventoren, sobere boerenburgerhuizen van het dubbelhuistype, met gebruik van kalksteen voor deur- en vensteromlijstingen, ruime dwarsschuren, soms met twee poorten en stallen met kalkstenen muuropeningen. De recentere hoeven uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn minder overvloedig met kalksteen afgewerkt, doch zijn even volumineus; typisch is hier de inrijpoort in een rondboogvormig spaarveld met breed, kwarthol profiel. De meeste hoeven zijn vrij intact bewaard. Door hun dichte concentratie, volume en ligging met de inrijpoort aan de straat en hun tuinen, verlenen zij het dorp een karakteristiek uitzicht, mede in de hand gewerkt door de terreinplooiingen, zodat het geheel ook van buitenuit gezien een markant beeld vormt. De hoeven buiten de dorpskern zijn door hun volume bepalend voor het landschap dat gaaf bewaard is en rijk aan afwisseling; terreinglooiingen, akkers en boomgaarden.

oppervlakte: 1.614 hectare. Aantal inwoners (1976): 1.842.