Georiënteerde pseudo-basiliek, met vroeggotische kern uit de 13de - 14de eeuw, hooggotisch koor en transept, renaissancistische kruisingstoren, schip en zijbeuken in classicistische stijl.

Bouwgeschiedenis

De huidige kerk is opgetrokken op een ouder, 13de-eeuws bedehuis, waarvan alleen nog het onderste deel van de toren bestaat. De stichting van het kapittel, in 1398, had belangrijke gevolgen voor uitbreiding en verfraaiing van het gebouw zoals de vergroting met nieuw koor, omgang, vijf koorkapellen en dwarsbeuk in 1466-1485 en de plaatsing van de kruisingstoren in 1634; deze fraaie toren werd vervaardigd door beeldhouwer Geerits Lieffmans uit Oosterhout; tussen november 1739 en oktober 1740 werden naar ontwerp van architect J.P. van Baurscheit de Jonge, ingrijpende herstellings- en vergrotingswerken uitgevoerd: de middenbeuk tussen toren en kruisbeuk werd verhoogd tot de hoogte van de nok van het koor en voorzien van een nieuw dak met goten, nieuwe zijbeuken werden aangebouwd en de kleine kruisbeuken aan de westzijde van het eigenlijke transept afgebroken en herbouwd op gelijke hoogte met de nieuwe zijbeuken; binnenafwerking en poortomlijstingen volgden in de loop van het derde kwart van de 18de eeuw. De sacristie en de kapittelzaal erboven dateren uit de 19de eeuw.

Meubilair en beeldhouwwerk dateren voornamelijk uit de 18de eeuw. In 1869 werd naar ontwerp van architect P.J. Taeymans de bovenste torengeleding in haar huidige vorm gerealiseerd. Onder leiding van architect J.L. Stynen werden in 1979 toren en beiaard gerestaureerd, in 1987-1990 exterieur en interieur van de kerk.

Beschrijving

Vrijstaande kerk gelegen in het midden van de Grote Markt; vanaf eind 18de eeuw tot 1961-1968, aan noord- en oostzijde ingebouwd, zie straatnota. Voorheen met ommuurd kerkhof; als laatsten werden hier de Patriotten en Oostenrijkers begraven, gesneuveld op 27/10/1789 (Brabantse Omwenteling), zie gedenksteen in 1889 geplaatst nabij de toren; de kerkhofmuur werd samen met het oude Steentje in 1904 gesloopt.

Het kerkhof werd herschapen in een beboomd grasperk met verguld, bronzen Heilig Hartbeeld, 1918, afkomstig van het huis Th. Koob (Antwerpen) en witstenen Onze-Lieve-Vrouwebeeld, 1926, geleverd door J. Jourdain (Brussel), beide op arduinen voetstuk naar ontwerp van architect J. Taeymans; de huidige afsluiting met ijzeren hekken op hoge, gemetselde sokkel bekleed met arduin, dateert van circa 1905; een hardstenen beeld van de Turnhoutse patriot door L. van Herwegen, 1989, staat op de zuidwestelijke hoek.

Plattegrond

Kruiskerk met driebeukig schip van vier traveeën waarvan de eerste met ingebouwde westtoren, doopkapel (sedert 1990 weekkapel) aan noordzijde en kapel der gesneuvelden aan zuidzijde; tweebeukig, vlak afgesloten transept van twee traveeën; koor van vier traveeën met vijfzijdige apsis, kooromgang, vijf zijkapellen waarvan vier met driezijdige sluiting en één rechthoekige; sacristie met kapittelzaal op de verdieping in de noordelijke kooroksel, kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Smarten en berging in zuidelijke kooroksel.

Materiaal

Bakstenen kerkgebouw op dito plint; natuursteen enkel aangewend voor druiplijsten, hoek- en dekstenen aan koor, koorkapellen, transept en bovenste geleding van de toren, de omlijsting van galmgaten, maaswerk, deuromlijstingen en raamdorpels, zie Kempense gotiek. Leien zadel-, lessenaars- en schilddaken, dakkapelletjes en torenspitsen.

Opstanden

Drieledige ingebouwde westtoren, met onderste gedeelte opklimmend tot de 13de eeuw; latere klokkenverdieping gemarkeerd door hoekstenen en achtzijdige ingesnoerde spits. Rondboogpoort van 1775, zie inscriptie middenstijl, in classicistische omlijsting van arduin: geprofileerde rondboog met sleutel en acanthusbladmotief in de zwikken, gevat in entablement met Dorische pilasters, fries met festoenen en trigliefen en driezijdig gekornist fronton; houten vleugeldeur (gedateerde middenstijl) en boogveld met paneelversiering. Tweede geleding met blinde spitsboognissen, bij de restauratie aangebracht ter hoogte van de oude galmgaten, derde met lange spitsbogige galmgaten in omlijsting van witte natuursteen en wijzerplaten van torenuurwerk onder omlijste steigergaten.

Zijbeuken van schip en transept met lijstgevels, geritmeerd door lisenen en segmentboogvensters; sacristie en kapittelzaal met rondboogvensters. Transept en koorgedeelte met punt- en lijstgevels, gemarkeerd door verjongende steunberen met zandstenen hoekblokken en spitsboogvensters met gotisch maaswerk; de vensters van het hoogkoor werden in de tweede helft van de 19de eeuw in neorenaissancestijl herbouwd. Zuidelijke transeptgevel met 16de-eeuwse zonnewijzer. Kleine zijbeuken van transept en berging met spiegelboogpoorten in blauwe hardstenen omlijsting met geprofileerd beloop en waterlijst, van 1759. Tweeledig, opengewerkt vieringtorentje met eschilderde houten klokkenstoel, helm en peervormige spits, naar oorspronkelijk model gereconstrueerd in 1989.

Interieur

Tijdens restauratiecampagne 1987-1990 herbepleisterd en witgeschilderd interieur met paneeldecoratie, waarbij werd aangesloten bij de binnenafwerking, door Van Baurscheit circa 1740 vooropgesteld en uitgevoerd in 1758-1759 in de laatste renovatiefase (in 1904 werden de zuilen ontpleisterd); de inscriptie 1758 in de zoldering van de kruising verwijst naar de voltooiing van de bepleistering van dwarsbeuk, kruising en koor, met stucgewelven op tonvormig timmerwerk, voorzien van ribben en gordelbogen, een centrale gewelfsleutel met plantmotieven alsook een zonneschijf met stralenkrans; de middenbeuk van het verhoogde schip met nieuwe tonvormige betimmering met ribben, werd op gelijkaardige wijze gestuct en gewit. Zijbeuken, kooromgang en transkapellen met stenen kruisribgewelven op consoles. Spitse scheibogen op zuilen met polygonale sokkel en kapiteel. In de eerste zuil links van het hoogkoor bevindt zich de spiltrap naar het vroegere doksaal.

Mobilair

Schilderijen: Triptiek van de Heilige Apollonia, uit de 16de eeuw; Heilige Clara en Heilige Franciscus door David Teniers, 1632; Heiligen Sebastiaan, Lucia en Rochus door J.E. Quellinus, 1670; talrijke schilderijen uit de 17de, 18de en 19de eeuw, onder meer door Jacobus Smeyers, F. Quartier s.j., Pieter van Lint, F. Xavery.

Beeldhouwwerk: Stenen beeldje van God de Vader, uit de 15de eeuw; gepolychromeerde Ecce Homo, circa 1500, afkomstig van het voormalige Sint-Pieterskerkhof; houten beelden uit de 15de, 16de, 17de, 18de en 19de eeuw onder meer de Strijdende en de Triomferende Kerk door H.F. Verbrugghen uit de 17de of 18de eeuw, verschillende beelden door Walter Pompe uit de 18de eeuw, Onze-Lieve-Vrouw van Smarten door P.P. de Meyer uit de tweede helft van de 19de eeuw. Triomfkruis, uit de 16de eeuw. Albasten Sint-Anna ten drieën, uit de 17de eeuw. Twee reliekhouders, uit de 17de eeuw. Reliekschrijn van de Heilige Barbara door Walter Pompe, 1740.

Smeedijzeren hekken aan Sint-Annakapel en expositietroon in de kapel van Sint-Vincentius a Paulo door Walter Pompe, uit de 18de eeuw. Gesculpteerde ledenlijst van de Broederschap van de Heilige Rozenkrans door L. Bartels, 1877. Gebeeldhouwde kruisweg door H. Peeters-Divoort en P.P. De Meyer, 1853-1857. Witmarmeren paaskandelaar door Alf. Peeters, 1933.

Meubilair: Hoogaltaar toegewijd aan Sint-Pieter en Sint-Barbara, barok portiekaltaar door Walter Pompe, 1740. Zijaltaar ten noorden toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw, barok portiekaltaar door Joannes Peeters, 1771, met gekleed Onze-Lieve-Vrouwebeeld uit de 17de eeuw en expositietroon door Walter Pompe, 1739. Zijaltaar ten zuiden, toegewijd aan het Heilig Sacrament, neobarok portiekaltaar in 1929-1930 vernieuwd door de firma Peeters (Luik) met Laatste Avondmaal door Th. Boeyermans, 1673, en tabernakel, circa 1700. Barok altaar in de kapel der gesneuvelden, uit de 18de eeuw. In koorkapellen, neogotische altaren onder meer door K. Stroobant. Marmeren dienstaltaar in 1969 geplaatst bovenop vroegere grafkelders, mogelijk van kanunniken van het kapittel. Smeedijzeren koorhek naar ontwerp van Walter Pompe, uit de 18de eeuw; kapel der gesneuvelden met houten en ijzeren hek, uit de 18de eeuw.

Koorgestoelte door J.Cl. de Cock, 1713, afkomstig van de priorij van Corsendonk. Gestoelte en lambriseringen in het zuidelijk transept, 1768, in het noordelijk transept door Jan Peeters, 1774.

Monumentale preekstoel door H. Peeters-Divort, 1862; de kleine 18de-eeuwse preekstoel in de Sint-Jozefkapel, is afkomstig van de oude kapel van Zondereigen.

Biechtstoelen en lambrisering in noordelijke en zuidelijke zijbeuken door J.B. Peeters naar ontwerp van architect J.P. van Baurscheit, circa 1740; tegenover de kapel van Sint-Vincentius a Paulo, biechtstoel uit 18de eeuw, afkomstig van het oude gasthuis.

Doksaal opklimmend tot circa 1750, in 1987-1990 door middel van trekstangen verankerd in torenmuur; orgel, in kern teruggaand op orgel gebouwd door J. le Royer van 1662, uitgebreid en gerenoveerd in 1743 door G. Davidts (Antwerpen), in 1780 door Aeg.-Fr. van Peteghem (Gent), in 1888 door Ch. Anneessens (Geraardsbergen) en in 1937 door J. Stevens (Duffel), algemene restauratie in 1995-1997 door J. Potvlieghe (Tollembeek); koororgel van 1978 door B. Pels-D'Hondt (Herselt).

Grijsmarmeren doopvont met koperen deksel en smeedijzeren draaiarm, uit de 18de eeuw. Koorlezenaar, circa 1700. Witstenen en marmeren rustaltaar door A. Peeters, 1933, in de kapel der gesneuvelden.

Neogotische muurschilderingen in de kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, onder meer met afbeeldingen van het Lam Gods, de vier evangelisten, de zeven smarten van Maria, lijdenssymbolen van Christus.

Glasramen: door J.B. de Béthune (Gent), 1872 en 1875; door de firma S. Coucke (Brugge), 1878 en volgende; door de firma Charles Levêque (Beauvais), 1877 en 1881; door J.B. Capronnier (Brussel), 1883 en 1884; door Leop. Pluys (Mechelen), circa 1888; door Edw. Mertens (Brussel), 1896 naar ontwerp van A. Strymans, en 1901; mooie niet gesigneerde ramen, 1903; door de firma Barry en Crick (Brussel), 1924; door G. Ladon (Gent), 1933-1934; door de firma Huygens (Brussel), 1929, 1931 en ca. 1945; door de firma Crick (Brussel) naar ontwerp van Crespin, 1943 en 1945;

Talrijke grafzerken uit de 18de eeuw, twee wandepitafen uit de 17de eeuw. Grafmonument ter ere van P.J. De Nef door K. Geerts, 1851.