erfgoedobject

Parochiekerk Sint-Guibertus met kerkhof

bouwkundig element
ID
14128
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14128

Juridische gevolgen

Beschrijving

Neogotische georiënteerde kruiskerk van 1921-1923 met westtoren, op ommuurd en omhaagd terrein met kerkhof aan zuid- en oostzijde.

Historiek

Vermoedelijk in oorsprong een vrije kerk die in de 12de eeuw in bezit kwam van de abdij van Affligem. Tot kruiskerk vergroot in de 14de eeuw. Na de beeldenstorm in 1595-96 hersteld en voorzien van meubilair. Herwijding kerk en kerkhof in 1612. Torenspits door storm vernield in 1626 of 1627 en hersteld circa 1640-1641. Toren vernield in 1660 en herbouwd vanaf 1666 tot circa 1672 door metser Jaspar van Laecken. Torenspits nogmaals door storm vernield in 1674 en herbouwd door Jan Vinck. Herstel toren en koor in 1728. De bouwvallige toren stortte in in 1740 en vernielde gedeeltelijk het schip. Voor de herbouw van de toren waren vermoedelijk Willem Ignatius Kerricx en Jan Peter van Baurscheit verantwoordelijk. Gevel hersteld in 1773-1774 en herstellingen aan de kerk in 1775-1776. Naar ontwerp van J. Franssen toren hersteld in 1828 en zijbeuken verbreed in 1829. Herstellingen aan toren in 1857.

De kerk bevond zich in slechte staat en tevens maakte de bevolkingsaangroei de vergroting van de kerk noodzakelijk. Deze vergroting kwam tot stand in 1861 - begin 1863 naar ontwerp van Eugeen Gife, zie gedenkstenen in de westgevel met opschrift: "T. Teichmann gouv./ C. Van Cauwenberghs burg./ P.i. Boogaerts past./ E. Gife arch./ anno 1861"; rechts gedenksteen slecht leesbaar. Vergroting bestond uit: verlenging van het schip, opbouw nieuwe zijbeuken en toren. Daar de toren bij de afbraak ook het schip vernielde was de volledige herbouw van het schip noodzakelijk. Ook werd het stenen gewelf van het koor vervangen door een houten gewelf. Een vloer werd in 1864 gelegd, en op kosten van baron Henri van de Werve werden de gewelven gewijzigd in 1875-1876.

Het portaal werd gewijzigd in 1879. Naar ontwerp van Louis Gife hadden een aantal wijzigingen plaats in 1886 namelijk herbouw van de sacristie, openmaken van de koorvensters, plaatsen van een nieuwe vloer in het koor, plaatsen van tribunes in het koor, afdekken van de puntgevels. Toen werd ook een gedeelte van het meubilair vernieuwd naar ontwerp van Viollet-le-Duc.

Op 8 oktober 1914 werd op bevel van de Belgische krijgsoverheid de kerk in brand gestoken. Bij de herbouw naar ontwerp van Louis Gife en Frans Sel in 1921-1923 werden muren van toren en zijbeuken behouden en een nieuwe sacristie gebouwd. Het meubilair werd vervangen naar ontwerp van Jan Sel en Bruno Gerrits. Kerk licht beschadigd op 17 november 1944.

Beschrijving

Plattegrond ontvouwt een ingebouwde westtoren, driebeukig schip van vijf traveeën, transept van een travee en vlakke sluiting, koor van twee traveeën en driezijdige sluiting, toegangen tot de tribunes van één travee en vlakke sluiting, flankerende vierkante sacristieën, doopkapel van één travee en driezijdige sluiting bij de zuidwestelijke hoek van het schip.

Bakstenen gebouw met gebruik van natuursteen voor plint, vensteromlijstingen en -traceringen, hogers, kruisbloemen, pinakels en gevellijsten. Vierkante westtoren van vijf geledingen onder licht hellend tentdak (leien). Haaks op elkaar gestelde steunberen eindigend op pinakels. Ingebouwd polygonaal traptorentje aan zuidgevel. Rondboogdeur met sluitsteen; groot spitsboogvenster met neogotische tracering; gekoppelde spitsboogvensters; uurwerk en ten slotte spitsboogvormige galmgaten met neogotische tracering. Hoogste geleding met lisenen, boogfries en steigergaten onder daklijst. Schip, transept, koor en toegang tot de tribunes onder zadeldak (leien) en zijbeuken uitgewerkt als zijkapellen onder zadeldak (nok loodrecht op het schip, leien).

Zuidwestelijke ingang, zijbeuken, transepten en zuidelijke toegang tot de tribunes met puntgevels bekroond met kruisbloemen, transepten tevens voorzien van hogers. Travee-indeling door middel van steunberen, bij transept op elkaar gestelde steunberen eindigend op pinakels. Spitsboogvensters met neogotische traceringen en met uitzondering van zijbeuken voorzien van zandstenen omlijsting met waterlijst. Doopkapel eveneens met spitsboogvensters en neogotische traceringen.

Rechthoekige sacristieën tegen de toegangen tot de tribunes, ten zuiden van één bouwlaag en ten noorden van twee bouwlagen onder afgewolfde daken (leien). Rechthoekige muuropeningen, zuidelijke sacristie eveneens voorzien van spitsboogvensters.

Interieur

Pseudo-basiliek met spitsboogvormige scheibogen op zuilen van natuursteen met polygonale sokkels en koolbladkapitelen. Bepleisterd en beschilderd kruisribgewelf rustend op schalken. Zijbeuken met bakstenen kruisribgewelf met ribben van natuursteen. Transepten met bepleisterd en beschilderd kruisribgewelf, koor met dito straalgewelf op colonnetten. Toren met kruisribgewelf met centrale ronde rib (1917).

Neogotische mobilair van circa 1922.

  • Provinciaal Archief Antwerpen, Kerken, Schilde, Sint-Guibertus, dossiers 2, 3, 6, 7, 10, 11, 12, 13bis, 18.
  • BOUSSE A., Geschiedenis van Schilde, Schilde, s.d. [1983], p. 185-228, 407-421.
  • DONNET F., Inventaris der kunstvoorwerpen in de openbare gestichten bewaard. Provincie Antwerpen. Provinciaal comiteit van monumenten, dl. VIII, Antwerpen, 1922, p. 1298-1299.
  • S.N., Verslag over het bestuur en den zakentoestand der gemeente Schilde ingediend aan den Gemeenteraad door het College van burgemeester en schepenen 1885-1887, Antwerpen, s.d., p. 28-41.
  • VAN HOECK M., Schilde - parochie en kerk, Brasschaat, 1922.
  • VERHOEVEN W., Onze kerk, in Scilla, Tijdschrift van de heemkundige kring van Schilde, jaargang VII, 1974, V, p. 57-78.

Bron: PLOMTEUX G., STEYAERT R. & WYLLEMAN L. 1985: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Antwerpen, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 10n3 (Ru-Z), Brussel - Gent.
Auteurs: Wylleman, Linda
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Aanvullende informatie

Kerkhof

Omhaagd en ommuurd kerkhof met een collectie graftekens van de 17de tot de 20ste eeuw. 

Historiek

Het vierkante kerkhof om de kerk van Schilde staat afgebeeld op de Ferrariskaart uit de late 18de eeuw. De site is op dat ogenblik omzoomd met een bomenrij ten oosten, zuiden en westen terwijl er ter hoogte van de noordelijk gelegen straat geen omheining lijkt te zijn. De Atlas der Buurtwegen van 1840 suggereert een haag als afscheiding met de straat. Buurtweg 36 kruist het kerkhof van zuidwest naar noord. In 1929, 1942, 1957 en 2003 werd het kerkhof naar het zuiden, oosten en westen uitgebreid waarbij ook de voormalige aanpalende kasteeldreef opgenomen werd in de begraafplaats. In 1950 werd de hoofdingang verplaatst naar deze geknotte lindendreef en afgesloten met een smeedijzeren hekken aan bakstenen hekpijlers.

Beschrijving

Vandaag is het kerkhof deels omhaagd en ommuurd. De gekanteelde natuurstenen ommuring waarvan de bouwdatum onbekend is maar die mogelijk dateert uit het laatste kwart van de 19de eeuw, sluit aan bij de kasteeldreef en diende als toegang voor de kasteelheren tot de kerk. Op de muur werd in natuursteen een spitsboogvormige calvariekapel met gekruisigde Christus gebouwd. Aan de achterzijde van de calvarie geeft een spitsboogvormige deuropening met een planken deur toegang tot een ondergrondse gang die leidt naar de grafkelder van de kasteelheren. Het ondergrondse gangencomplex is opgebouwd uit natuur- en baksteen en voorzien van een pleisterlaag en deels witgeschilderd. De gangen hebben een licht getoogd plafond gemaakt van baksteen met plaatselijk ijzeren liggers. De grafkapel is afsluitbaar van een metalen hekken. Een zijgang geeft via de zuidelijke sacristie toegang tot een bakstenen draaitrap met gietijzeren ondersteuning van de traptreden die leidt naar de persoonlijke loge van de familie van de Werve in het koor van de kerk. Aan de noordzijde bleef een zelfde constructie deels bewaard.

Het kerkhof bevat een collectie grafstenen die de 17de tot de 20ste eeuw overbruggen. De graven liggen gegroepeerd per decennium met de 17de- en 18de-eeuwse graftekens in en langs de kerk, de vroeg 20ste-eeuwse en interbellumgraftekens ter hoogte van het kerkkoor en de naoorlogse graftekens tot de jaren 1990 ten zuiden van de kerk, van het transept tot de westgevel.

Meerdere 17de- en 18de-eeuwse grafzerken zijn ingemetseld in de kerkgevel of werden als wandelpad omheen de kerk gebruikt. De meeste zijn pastoorsgraven gemaakt van hardsteen, ingelegd met witte marmer (bijvoorbeeld Johannes Nuyts +1738). Mogelijk werd de steen voor Adam Van den Wyngaert (+1778) meteen in de muur ingemetseld omdat een begraving binnen de kerk toen al verboden was. De pastoorsgraven zijn herkenbaar aan de afbeelding van een kelk met een stralenkrans.

De neoclassicistische grafplaat voor de familie Masen dateert uit 1818 en bestaat uit een hardstenen omlijsting met bekronend fronton. In het timpaan staat een gevleugelde schedel. Op de witmarmeren plaat staat het grafschrift.

Tegen het kerkkoor aangebouwd staat het neogotische witstenen grafteken voor Philippus Ludovicus Josephus Ignatius Baron van Schilde en van Werve (+1834). Het grafteken werd volgens het grafschrift opgericht door de zoon van Philippus en sluit aan bij de 16de-eeuwse familiegrafkelder die onder het koor ligt. De constructie bestaat uit een zerk met daarop een gietijzeren hek, een graftombe en een stèle. Het hekwerk wordt afgetopt met vlammen. De tombe is gedecoreerd met een geprofileerde plint, verdiepte muurspiegels met spitsboogvormige nissen, een geprofileerde dekplaat en gedecoreerd met crète. De in de hoogte uitgewerkte stèle bestaat uit een centrale gelobde spitsboogvormige tekstplaat met daarop het grafschrift en bovenaan het wapenschild van de familie. De tekstplaat wordt omlijst met pinakels bestaande uit een basis, voet met verdiepte spitsboogvormige nissen, een achtste gedraaid lichaam, eveneens met nissen en een kopstuk gedecoreerd met hogels. De omlijsting, bovenaan met hogels versierd loopt uit op een kruisbloem en een kruis.

Het met een smeedijzeren hekken omheinde grafperceel voor de familie Van Cauwenberghs met daarop een kruisvormige stèle dateert uit 1888.

Op het kerkhof valt het vrijstaande hardstenen neoclassicistische grafteken Frère (Adelaide Demarbaix-Frère +1855) op. Op een getrapte sokkel staat het grafteken, gedecoreerd met siervoegen en uitlopend op een door een kruis bekroonde koepel. Langs de vier zijden van het volume staan cippes met de grafschriften.

Het kerkhof omvat daarnaast een geheel aan graftekens uit voornamelijk het interbellum en de naoorlogse periode. Op enkele exemplaren in neogotiek, classicisme en eclecticisme na werden de graftekens dan ook opgetrokken in art deco en modernisme. Een reeks stèles uit het interbellum wordt voorafgegaan door een graftuin. In deze periode worden grafschriften ook aangebracht op marbrietplaten en versiering bestaat uit porseleinen applicaties. Grafsculptuur beperkt zich tot gestileerde planten en rozen. Tijdens het interbellum en de naoorlogse periode domineren de graftekens opgebouwd uit een stèle en een zerk. De naoorlogse graven tonen duidelijk de evolutie van blauwe hardsteen naar graniet. 

De zuidelijke uitbreiding herbergt graftekens uit de naoorlogse periode. In het beheersplan uit 2020 werd een selectie graftekens van toonaangevende personen, families of met een interessante (sculpturale) vormgeving geselecteerd voor bewaring.

Het kerkhof werd bezocht in 2015.

  • Atlas van de Buurtwegen, opgesteld naar aanleiding van de wet op de buurtwegen van 10 april 1841, schaal 1:2.500 (overzichtsplannen schaal 1:10.000).
  • Kaart van België, Militair Geografisch Instituut, uitgegeven in 1949-1970, schaal 1:25.000.
  • Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.
  • ARCHITECTENBUREAU MAARTEN DOBBELAERE, ANTEA GROUP & INTRO CULTUUR EN MEDIA 2020: Beheersplan begraafplaats Schilde – Cultuurhistorisch landschap, Schilde [online], https://id.erfgoed.net/plannen/1309 (geraadpleegd op 23 juli 2021).
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Oorlogsgedenktekens

In de kerk, gedenkplaat ter herinnering van de wederopbouw van de kerk met opschrift "In den oorlog gansch leeggebrand. Weer in Vrede schooner toch verrezen 1921-1922". In de kerk hangen nog twee gedenkplaten voor de gesneuvelden. Op het kerkhof eenvoudig vredesmonument in blauwe hardsteen voor de gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog met opschrift "Onze gesneuvelden/ 1914-1918".

  • Heemkring Scilla, Werkgroep WOI Schilde.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Parochiekerk Sint-Guibertus met kerkhof [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14128 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.