Historiek

Oorspronkelijke Heilige Kerstkerk gelegen in het Sint-Baafsdorp en gesloopt in 1540 bij de aanleg van de citadel. Relieken en parochiediensten overgebracht naar de kapel van het Sint-Jacobshospitaal (in Nieuwland). In 1541 reeds van daar overgebracht naar de "Kapel van de Nood Gods", gelegen op de plaats van de huidige kerk. Omgevormd tot parochiekerk kreeg ze de naam van de Heilige Kerst. In 1550, sloping van de kapel en opbouw van een nieuwe kerk in laatgotische stijl onder meer met subsidies van Keizer Karel. Een zuil en basis van de oude kapel zouden tot 1810 aan de westzijde van de kerk bewaard gebleven zijn. Immers in 1810-1812 werd een nieuwe voorgevel in neoclassicistische stijl naar ontwerp van architect P.J. de Broe voor de laatgotische kerk, die naar men vermoed onafgewerkt gebleven was, gebouwd. Het interieur werd eveneens in het begin van de 19de eeuw aangepast in neoclassicistische stijl doch circa 1855 in vrij oorspronkelijke staat hersteld. Het koor, aangepast in de 18de eeuw werd in 1857 voorzien van polychrome muurschilderingen naar ontwerp van Theodore Canneel; de sacristie dateert van 1722.

Gelegen aan het kruispunt van de drukke Sleepstraat en de Doornzelestraat, is de kerk haast volledig ingesloten door huizen. Enkel de westgevel, uitziend op een rechthoekig pleintje, en een deel van de noordzijde, vrijgekomen door sloping van verschillende huisjes in de Doornzelestraat, is heden zichtbaar.

Beschrijving

De plattegrond ontvouwt een basilicale kerk met driebeukig schip van zes traveeën, onderbroken na de tweede travee door een uitspringend transept van één travee met rechte sluiting en een twee traveeën diep koor met driezijdige sluiting. Rechts toegevoegde sacristie van 1722, later uitgebreid met winterkapel.

Uitwendig volledig opgetrokken uit baksteen met verwerking van zandsteen voor neg- en hoekblokken en hoekstenen. Bepleisterde neoclassicistische westgevel in een vrij sobere stijl, contrasterend met de overige baksteenarchitectuur. Drie traveeën brede onderbouw met centraal risaliet, boven de kroonlijst doorgetrokken in een brede geleding en afgelijnd met geblokte hoekbanden; bekronend driehoekig fronton. Halfronde zijvensters in afgeronde bossage. Centrale rondboogdeur geflankeerd door vlakke arduinen pilasters onder pseudofronton. Rechthoekig bovenvenster onder gestrekte druiplijst.

Sobere bakstenen noord- en zuidgevel van zes traveeën gescheiden door, met zandstenen hoekblokken afgelijnde lisenen, na de tweede travee onderbroken door het twee traveeën diep transept. Gedeeltelijk gedichte, gedrukte spitsboogvormige bovenlichten met gotische tracering. Transepten met puntgevel, begrensd door zandstenen hoekstenen en zware versneden steunberen, eveneens afgelijnd door zandsteenblokken. Driezijdige traptoren met lichtgleuven onder leien bedaking in de oksel van noordtransept en zijbeuk. Een groot spitsboogvenster met zesledige tracering verlicht de noord- en zuidgevel; typisch driehoekige oculus met gebogen zijden in de geveltop. De zijbeuken, onder lessenaarsdak, zijn verlicht door spitsboogvensters met gotische tracering. Achtkantige dakruiter op de kruising, volledig met leien bekleding en voorzien van galmgaten met uurwerkborden; leien naaldspits.

Tegen de hoge oostpuntgevel van het schip aanleunend lager koor van twee traveeën onder hoog afgesnuit zadeldak. Spitsboogvensters.

Interieur

Vrij sober en harmonisch kerkinterieur, circa 1855 in vrij oorspronkelijke laatgotische stijl hersteld na een halve eeuw neoclassicistische bepleistering; heden beschilderd.

Spitsboogarcade tussen midden -en zijbeuken gedragen door gedrongen zuilen op polygonale basis en met krulbladkapiteel. Bovenvensters vermoedelijk gedeeltelijk gedicht in de 17de eeuw en galerij vervangen door twaalf doeken van Nicolaas de Liemaeckere. Schip en transept overwelfd met kruisribgewelven. Kruisingpijlers in vierpasvorm met diensten in de hoeken om de gewelfribben van het stergewelf met O-klokkengat op te vangen.

Eenvoudig koor van twee traveeën met driezijdige sluiting, verlicht door spitsboogvensters met gotische tracering. Overkluizing met tongewelf versterkt met ribben en gordelbogen. Askapel met polychrome muurschilderingen van Th. Canneel.

Mobilair

In het schip, belangrijke reeks schilderijen met voorstelling van episoden uit het leven van Christus door Nicolaas de Liemaeckere (eerste helft 17de eeuw), heden afgenomen voor restauratie. Reeks van acht kleine schilderijen van Hendrik van Baelen in de Sint-Jozefskapel (zogenaamd naar het broederschap, gesticht in 1604 door de Aartshertogen Albrecht en Isabella), op het barokaltaar in dezelfde kapel, de "Vlucht in Egypte" van J. Erasmus Quellin (1666). Kruisweg op koperplaten, gesigneerd "F. Leybaert", ingewerkt in houten lambriseringen, alternerend met biechtstoelen. Enkele werken van A. Van de Heuvele, Jan Van Cleef, P. Van Hanselaere... Enkele beelden op sokkel: Heilige Ambrosius, Heilige Augustinus, Heilige Hieronymus, Sint-Rochus en Sint-Anna (terracotta), merkwaardig beeld van Sint-Anna, zogenaamd Sint-Anna van Ardenborch (gepolychromeerd en verguld). Prachtig gesculpteerde eikenhouten preekstoel toegeschreven aan Lieven Mensch, op de deuren gedateerd "anno 1737", met voorstellingen van het mysterie van de verlossing. Orgel uit het begin van de 19de eeuw, van P.J. De Volder, Gent; sedert 1886 vervangen door een nieuw orgel. Belangrijke schat onder meer reliekhouder van Sint-Rochus, Heilige Adriaan en Heilige Antonius (1730); ten slotte de reeds vermelde muurschilderingen in de Heilige Sacramentskapel van 1857-62 door Th. Canneel met voorstelling van de aanbidding van het Heilig Sacrament.