erfgoedobject

Grensstenen rond Borgerhout

bouwkundig element
ID
215716
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/215716

Juridische gevolgen

Beschrijving

Sinds 1983 is Borgerhout als district opgenomen bij de fusiegemeente Antwerpen. De grenzen van deze vroegere gemeente zijn nog steeds afleesbaar aan de hand van de grensstenen die geplaatst werden in het trottoir van de straten waardoor de grens loopt. De westelijke grens met de stad Antwerpen wordt nog door dertien stenen gemarkeerd. Op de grens met Deurne ten oosten zijn nog twee grensmarkeringen bewaard. Op de zuidoostelijke grens met Berchem zijn geen grensstenen bekend; het is niet duidelijk of er daar ooit werden geplaatst. Deze vijftien resterende grensstenen geven fragmentarisch de grenzen weer. Bij de heraanleg van straten door de jaren heen zijn een aantal exemplaren verdwenen. De stenen die overbleven zijn belangrijke en tastbare getuigen van de historische grenzen van het ooit zelfstandige Borgerhout.

De grensstenen tussen Borgerhout en Antwerpen dateren van het vierde kwart van de 19de eeuw. Het gaat om kubusvormige grensstenen in Zweeds graniet, ingebracht in het loopvlak van de voetpaden aan beide kanten van de straten die door de grens doorsneden worden. De grens tussen Antwerpen en Borgerhout wordt gevormd door het grillige patroon van de waterloop de Potvliet. Vanaf 1860 werd deze vervuilde beek overwelfd en was de natuurlijke grens niet meer zichtbaar.

In het stadsarchief Van Antwerpen is een dossier bewaard omtrent het plaatsen van de grensstenen tussen Antwerpen en Borgerhout. In een afschrift uit een verslag van stadsingenieur Gustave Royers van 29 april 1876 lezen we dat hij voorstelt de grenzen met stenen te markeren: "Il serait peut-être bon de poser des bornes dans la lit de l’ancien Vuilbeek pour reconnaître la limite d’Anvers & de Borgerhout." Dat idee wordt overgenomen door de burgemeester en schepenen van Antwerpen. Op 21 november 1876 vertrekt een brief naar de burgemeester van Borgerhout waarin voorgesteld wordt "door wederzijdsche afgevaardigden eene paalplaatsing te laten verrichten, waarvan een plan & een proces-verbaal in dubbel kan worden opgemaakt. Ons bestuur kan zich bij deze verrichting doen vertegenwoordigen door den Heer stedelijken ingenieur Gustaaf Royers." Dit voorstel wordt aanvaard; in alle grensstraten worden vanaf de jaren 1880 markeringen voorzien.

De grensstenen zijn uitgevoerd in Zweeds graniet en hebben een zichtbaar vierkant bovenvlak, met de ingebeitelde letter B van Borgerhout en de letter A van Antwerpen, gescheiden door een rechte streep. De stenen volgen het patroon van de stoepstenen niet, omdat ze de juiste, golvende grens trachten aan te duiden tussen de twee districten. Er kunnen drie types grensstenen omschreven worden. Bij het oudste en tevens grootste type staat de B bovenaan, met een breukstreep van de A gescheiden. Een schets met het ontwerp van dit type grenssteen is te vinden in een brief die Gustave Royers op 3 december 1883 richtte aan de burgemeester en schepenen van de stad Antwerpen. De brief bevat tevens details over de plaatsing: "dans le pavage des trottoirs de chaque rue deux pierres bornes contre les façades des maisons et d’affleurant avec le pavage". De tekening duidt aan dat het bovenvlak van de stenen 28 op 28 centimeter moet meten.

Een document van 12 november 1883 bevat een lijst met straten waar grensstenen moeten komen: Bleekhofstraat, Borgerhoutsestraat, Ketsstraat, Carnotstraat, Van der Keilenstraat, Huybrechtsstraat, Lammekensstraat, Groenstraat, Schapenstraat, Vercammenstraat en de nog te openen Van Monfortstraat. Een document uit 1894 leert ons dat de plaatsing van de markeringen, hoewel geleid vanuit de Stad Antwerpen, voor de helft betaald werd door de gemeente Borgerhout. De Antwerpse coördinatie vertaalt zich in het feit dat alle grensstenen van het eerste type zo geplaatst zijn dat ze vanuit het grondgebied van Antwerpen te lezen zijn. Er zijn nog negen voorbeelden van dit oudste type te vinden in de straten tussen de Borgerhoutsestraat en de Van der Keilenstraat. De grenssteen in de Tuinbouwstraat ter hoogte van nummers 14-16 verdween heel recent, getuige de net herplaatste stoeptegels.

Een tweede type grenssteen zorgt voor een "neutrale" leesrichting, met een inscriptie waarbij tussen de B en de A een verticale grensstreep staat. Anno 2013 zijn van dit type enkel nog de twee grensstenen in de Somméstraat bewaard. In de Kersbeekstraat is nog een derde soort grenssteen te zien, waarbij de verticale streep geflankeerd wordt door de twee letters, elk vanuit een andere leesrichting. Deze twee types dateren uit de jaren 1890: een document uit 1894 regelt de plaatsing van zeven "bornes", twee in de Somméstraat, de Turckstraat en de Kersbeekstraat, en een in de Eggestraat. Een bijhorend plannetje duidt de juiste locatie aan van de te plaatsen stenen. In 1896 worden vier stenen in de Vercammen- en in de Van Montfortstraat geplaatst, nu echter alle vier verdwenen.

Anno 2013 zijn nog dertien grensstenen tussen Antwerpen en Borgerhout bewaard. Meest authentiek zijn die straten waar de grens nog aan zowel de pare als de onpare zijde met een steen is gemarkeerd. Dit vinden we terug in de Milisstraat (ter hoogte van nummers 37 en 48-50), in de Van Geertstraat (ter hoogte van nummers 13-15 en 26), de Van der Keilenstraat (ter hoogte van nummers 20 en 7-9) en in de Somméstraat (ter hoogte van nummers 42 en 71). In vier andere straten is maar één van beide markeringen bewaard: ter hoogte van de woningen in de Borgerhoutsestraat 41, Kersbeekstraat 25, Ketsstraat 40 en Carnotstraat 169.

De stenen die de grens markeren tussen Borgerhout en Deurne dateren van kort voor de Eerste Wereldoorlog, de periode waarin de meeste van de straten daar werden geopend. De stenen zijn kleiner dan op de grens met Antwerpen en hebben een rechthoekige vorm, met als inscriptie de B en de D als eerste letters van Borgerhout en Deurne, gescheiden door een verticale lijn. Hiervan zijn momenteel twee voorbeelden in situ bewaard; een paar jaren geleden verdween de grenssteen in de Cruyslei bij de heraanleg van de straat. De bewaarde grensstenen liggen vlak bij elkaar in de Van Hovestraat bij nummer 16 en in de Van Havrelei bij nummer 92.


Auteurs: Hooft, Elise
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Aanvullende informatie

Ook op de grens tussen Borgerhout en Berchem zijn grensstenen aanwezig: in de Stuivekenskerkestraat, tussen de nummers 12 en 16, en in de Lodewijk van Berckenlaan tussen 163 en 165.

  • Informatie verkregen van Guido van den Boogaert (maart-mei 2021).
Auteurs: Hooft, Elise
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Grensstenen rond Borgerhout [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/215716 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Stad Antwerpen

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.