erfgoedobject

Tolhuis

bouwkundig element
ID
29359
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/29359

Juridische gevolgen

  • is aangeduid als vastgesteld bouwkundig erfgoed Tolhuis
    Deze vaststelling is geldig sinds

  • omvat de aanduiding als beschermd monument Tolhuis
    Deze bescherming is geldig sinds

  • is deel van de aanduiding als beschermd stads- of dorpsgezicht, intrinsiek Spiegelrei, Gouden-Handrei en Sint-Annarei met omgeving
    Deze bescherming is geldig sinds

Beschrijving

Gelegen ten noorden van de Sint-Jansbrug waar sinds een onbekend tijdstip de grote tol namelijk de tol op internationale en interregionale handel werd geheven tot het einde van het Ancien Régime. Vervolgens diverse functies. In 1837 verkocht aan privé persoon met uitzondering van de begane grond. 1876: verkocht aan de stad. 1884: onderbrengen van stadsbibliotheek die tot 1884 was ondergebracht in het stadhuis. 1889- de jaren 1960: gelijkvloers ingericht als brandweerkazerne. Sinds 1986 leeg.

Huidig uitzicht is fasegewijs tot stand gekomen. De oudste kern bestaat uit twee 13de-eeuwse huizen, het grootste van circa 1200. Het tweede, het huidige hoekhuis werd waarschijnlijk gebouwd in de tweede helft van de 13de eeuw en staat duidelijk op een afsplitsing van het vroegere grotere erf. Het grootste huis, het latere Tolhuis is ongeveer 20 meter diep en 7 tot 8,40 meter breed, volledig opgetrokken van baksteen van een groot formaat en was ooit volledig onderkelderd. In de straatgevel bevond zich minstens één kelderdeur die via een trap toegang tot de kelder verschafte, achtergevel met twee keldervensters en lampnis.

Eerste kwart van de 15de eeuw: de kelder wordt grotendeels opgevuld, met uitzondering van het gedeelte tegen de achtergevel. Vermoedelijk verloor het gebouw toen zijn functie als privéwoning en werd het omgebouwd tot de "Grote Tol". De onderbouw van de straatgevel van Doornikse kalksteen en voorzien van twee grote poortopeningen, gaat misschien reeds tot deze verbouwing terug.

Circa 1470: bouwen van het zogenaamde "pijndershuisje" een lokaaltje van de scheepslossers van de Sint-Jansbrug.

1477-78: Pieter van Luxemburg, die op dat ogenblik de inning van de grote tol in leen hield, liet het pand verbouwen. Tot deze belangrijke verbouwing behoort het opvullen van het resterende deel van de kelder, de huidige ondertussen gerestaureerde straatgevel en het vervangen van één van de zijmuren van het oude "Steen" door een zuilenrij, die waarschijnlijk door houten wanden met poortopeningen was afgesloten, moest blijkbaar de circulatie van de te wegen en te belasten goederen in en uit het Tolhuis vergemakkelijken.

Na 1478: tot stand komen van gebouw links van eigenlijke Tolhuis.

1878-81: baksteengevel rechts van het Tolhuis naar ontwerp van architect L. Delacenserie (Brugge).

1879: geheel heropbouwen van eigenlijke Tolhuisgevel en "pijndershuisje".

1881: neogotische beeldengroep, die op de oorspronkelijke toestand teruggaat werd door M. Fonteyne (Brugge) uitgevoerd.

1918: architect H. Hoste (Brugge) krijgt ontwerpopdracht voor een boekenmagazijn aansluitend aan de naastliggende stadsbibliotheek. Dit voorstel opgevat in een toen voor hem kenmerkende kubistische vormgeving, werd niet aangenomen.

1930: smalle gevel met galerij op de hoek van de Spanjaardstraat in plaats van 17de-eeuwse gevel. Herbouwen van pand ernaast.

1996- : restauratie en herinrichting als Provinciale bibliotheek en informatiecentrum.

Hoekpand bij Spanjaardstraat van drie traveeën en drie bouwlagen onder zadeldak (leien) vervangt 19de-eeuwse lijstgevel. Verankerde bakstenen trapgevel (11 treden + topstuk) boven een hoge natuurstenen plint - deels nog oorspronkelijk. Rechthoekige muuropeningen met kozijnconstructies - op begane grond dubbel - gevat in Brugse travee, type I. Links ervan een galerij met steekboogarcade afkomstig uit Gent met smalle trapgevel omstreeks 1930 hier geplaatst. Galerij met steenhouwersmerken, te identificeren met J. Gaudre (Feluy). Rechts natuurstenen geveltje van de rijkepijnders, één travee en drie bouwlagen. Opgebouwd uit een poortingang onderaan met korfboog, een opengewerkte balustrade bovenaan en zeer hoge steekboognis met een s gedraaid rond de stam van een boompje aanzettend op kraagstenen voorstellend pijnders. Twee vensters met rijk maaswerk onder meer visblaas- en driepasmaaswerk. Op de borstwering een beeldenrij: Sint-Joris, Sint-Ambrosius en twee beelden van Sint-Jan. Een vooruitspringende aanbouw met een trap en fraai opengewerkt voorportaal; een zuil en twee consoles dragen een met veellobben versierde spits- en tudorboog. Hogerop naarboven toe versmallende nis met wapenschild van bouwheer, hogels, kruisbloem en geflankeerd door pinakels. Afgelijnd door opengewerkte borstwering. Eigenlijke tolhuisgevel van vier traveeën en drie bouwlagen onder zadeldak (nok loodrecht op de straat, tichelen). Puntgevel met kruisbloem als topstuk waaronder een geprofileerde kraagsteen die een beeldnis draagt. Constructie van Doornikse steen voor begane grond en Brabantse zandsteen voor verdieping en top. De begane grond is voorzien van twee grote korfboogingangen en een venster. Steenhouwersmerken te identificeren met J. Boulle en familie Nopere (Ecaussinnes). Verticaal gelede bovenbouw met Brugse travee, type I; kruiskozijnen en gekoppeld driepasmaaswerk als tweelicht en op borstwering. De twee traveeën brede trapgevel van drie bouwlagen onder zadeldak (nok loodrecht op de straat, tichelen). Verankerde rode baksteenbouw met gebruik van zandsteen voor tudorboog, kozijnconstructies op verdieping en ornamenten als kruisbloem, druiplijst en Brugs beertje. Brugse travee, type II, hier met doorgetrokken middenpenant, getrapte bekroning en driepasmaaswerk in boogvelden.

  • Afdeling Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg West-Vlaanderen, Cel Monumenten en Landschappen, archief, dossier 169.
  • VAN BELLE J.L., Signes Lapidaires. Nouveau dictionnaire. Belgique et Nord de la France, Louvain-la-Neuve, 1994, nr. 632, p. 23, 64, 158, 754; nr. 391, p. 57, 158, 681; nr. 497, p. 59, 698-699; nr. 628, p. 18, 63, 746-748; nr. 632, p. 23, 64, 158, 754; nr. 697, p. 19, 156, 64, 762; nr. 720, p. 63, 158, 754; nr. 1006, p. 70, 806-807; nr. 1040, p. 19, 70, 700, 814-816; nr. 1150, p. 68, 158, 793; nr. 1229, p. 69, 797; nr. 1357, p. 61, 158, 731; nr. 1619, p. 63, 752.
  • RYCKAERT M., Brugge, Historische stedenatlas van België, Brussel, 1991, p. 162-163.
  • VAN EENHOOGE D., Bouwhistorisch onderzoek in het Tolhuis te Brugge, in In de Steigers, III, 1996, nr. 2, p. 17-19.
  • VAN EENHOOGE D., Het Tolhuis: één van de oudste bakstenen huizen in Brugge, in In de Steigers, IV, 1997, nr. 2, p. 27-29.
  • VERMEERSCH V., Brugges kunstbezit, 2, Brugge, 1973, p. 25-28.

Bron: GILTÉ S. & VANWALLEGHEM A. 1999: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Stad Brugge, Oudste kern, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 18nA Noord, Brussel - Turnhout.
Auteurs: Gilté, Stefanie; Vanwalleghem, Aagje
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Aanvullende informatie

De huidige kap van het Tolhuis, een gordingenkap met gestapelde schaargebinten en nokgebinten, dateert waarschijnlijk uit de late 16de of vroege 17de eeuw. Veel onderdelen zijn echter afkomstig uit een oudere kap. In het voorhuis zijn dat de stijlgebinten tegen de straatgevel en twee gestapelde schaargebinten. Ze zijn dendrochronologisch gedateerd in 1458-1478. Van de laatmiddeleeuwse kap van het achterhuis resten alleen enkele spantbenen en dekbalken. Deze zijn dendrochronologisch gedateerd in 1477-1491.

  • VAN EENHOOGE D., DEBONNE V. & HANECA K. 2018: Middeleeuwse dakkappen in Brugge en ommeland. Een catalogus, Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 97, Brussel.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Tolhuis [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/29359 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.