Historiek

Sint-Willibrorduskerk, tot 1732 toegewijd aan Sint-Jan. Broederschap van het Heilig Kruis opgericht in 1657. De verering van het 'mirakuleus kruis' zou minstens teruggaan op 1569; regionaal bedevaartsoord onder meer voor Nieuwpoortse vissers.

Zuidelijk georiënteerde kerk. Omringend plantsoen en parking ten zuiden. Ten oosten van de kerk, arduinen obelisk met kruis voor de militaire en burgerlijke slachtoffers van beide Wereldoorlogen, uit de jaren 1920 gesigneerd J. Gosset (Middelkerke). Gedeeltelijke vernietiging van de kerk - wellicht een hallenkerk met kruisingstoren, iconografisch materiaal ontbreekt - ten gevolge van de godsdiensttroebelen van de tweede helft van de 16de eeuw (1576). Herstel van de zuidbeuk van de kerk circa 1635 - de overige beuk(en) worden niet heropgebouwd -, en van de toren - nu als westtoren - in 1681.

1848-1850: sloping van de oude kerk en bouw van een nieuwe georiënteerde neogotische kerk naar ontwerp van architect H.D.L. Van Overstraeten (Gent); behoud van de westtoren. Reeds circa 1900 plannen om de kerk uit te breiden in verband met het toenemend aantal toeristen.

Eerste Wereldoorlog: kerk en toren vormen mikpunt voor de geallieerde oorlogsschepen en artillerie te Nieuwpoort, en worden in 1915 gedynamiteerd door de Duitse genie. 1920-1921: wederopbouw naar ontwerp van architect G. Vandamme (Oostende) als getrouwe reconstructie (weglating van neogotische spitse pinakels).

In 1932-1935, heroriëntering van de kerk door middel van uitbreiding naar het zuiden met neoromaanse kerk met zuidoostelijke toren, en voorgeplaatst gotisch noordportaal naar ontwerp van architect G. Van Damme. Behoud van de oude kerk als verlenging van het schip en bijkomend koor. Inhuldigingsplaat: "ME OEDIFICARUNT ANNIS DNI 1932-1935 JUXTA DESCRIPTIONEM DNI GUSTAVI VAN DAMME ARCHITECTI. CURÂ ET OPERE REVDI DNI FLORENTII BUTAYE J.C.B. PAROCHI. ME CONSCRAVIT EXCELMUS AC REVMUS DNUS H.LAMIROY EPISCOPUS BRUGENSIS. DIE 30A SEPTEMBRIS 1935." Fundering van de nieuwe kerk op betonnen palen wegens onstabiele ondergrond; oorspronkelijk waren twee torens ter flankering van het koor voorzien, echter bezwaar Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen.

Restauratie van de brandglasramen in 1987-1989. Restauratie van de torens in 1999-2000.

Beschrijving

De plattegrond (van de oude pseudohallenkerk) ontvouwt: een voorgeplaatste westtoren; een tweebeukig schip van drie traveeën met bredere middenbeuk en als haakse zijkapellen opgevatte noordelijke zijbeuk, en een koor van één rechte travee met driezijdige sluiting. In de oksels tussen zijbeuk en hoofdkoor, en tussen zijbeuk en westtoren, kleine polygonale 'zijkoren' (nissen) voor biechtstoel.

De ten zuiden aansluitende plattegrond van de nieuwe kerk ontvouwt: kruis-koepelkerk met uitbouw van vierkante zuidoostelijke toren; schip met koepel op vierkante basis; transepten van één travee met rechte afsluiting (uitbouw van zuidelijke apsiden uitwendig niet zichtbaar); tweeledig versmallend rechthoekig koor met afsluitende apsis; lage sacristie in de zuidwesthoek.

Overgang tussen oude en nieuwe kerk door middel van lagere verbindingstravee met ronde traptorentjes aanleunend tegen koor en toren van 1848-1850.

Gele en rode baksteenbouw respectievelijk voor de nieuwe en de oude kerk; sporen van herstellingen bij de westtoren; gebruik van witte Euvillesteen voor de plinten, sacristie, het noordportaal en de sierelementen van de nieuwe kerk. Afdekking door middel van leien zadel- en tentdaken; dito achthoekige westelijke torenspits.

Westtoren van vier ongelijke geledingen met vierkante basis overgaand in achthoekige klokkenverdieping, voorzien van op elkaar gestelde steunberen met versnijdingen met in de sokkel natuurstenen hoekblokken. Tudorboogportaal geaccentueerd door spitsbogig drielicht in een geprofileerde omlijsting; aanduiding van de tweede geleding in de noord- en zuidgevel door middel van blinde nis. Erboven, oculi; in de klokkenverdieping spitsbogige galmgaten. Ritmering van de in een puntgevel oplopende zijkapel- en koortravee door middel van versneden steunberen - bij het schip met een sobere pinakelbekroning - en spitsbogige vier- en tweelichten met doorgetrokken druiplijsten en sobere tracering van lichtere baksteen.

Drieledig noordportaal (1932-1935) onder lessenaarsdaken; spitsbogig hoofdportaal als gotische interpretatie met in het timpaan bas-reliëf naar ontwerp van M. Poppe (Brugge) voorstellende Christus, Maria-Middelares en Sint-Willibrordus met kerk. Transeptpuntgevels gemarkeerd door versneden steunberen en rondbogige vijflicht met scheizuiltjes; blinde oculus opengewerkt door middel van drielicht in de geveltop. Transept- en koorarmen met aflijnende rondboogfriezen. Vierkant schip gemarkeerd door middel van op elkaar gestelde steunberen en blinde rondboogarcade. Zuidoostelijke toren van drie geledingen van telkens twee verdiepingen; aflijnende hoeklisenen; rondbogige muuropeningen, friezen en galmgaten in de klokkenverdieping. Sacristie opgevat als lage neoromaanse kapel.

Interieur

Interieur van de oude kerk. Witbepleisterd voormalig portaal overwelfd door middel van troggewelf, nu in gebruik als winterkapel. Witbepleisterd schip en koor; schip overwelfd door middel van spitsbogige kruisribgewelven. Witbepleisterde zuilen op achthoekige arduinen sokkel. Koor overwelfd door middel van straalgewelf met ribben opgevangen door kapiteel op schelpvormige console, idem voor de 'zijkoren'. Classicistisch accent door middel van rondbogige scheibogen tussen de zijbeuk en de 'zijkoren'.

Interieur van de nieuwe kerk: schip met koepel opgevangen door pendentieven op zware pijlers en scheibogen op marmeren zuilen met witstenen teerlingkapiteel en vierkante sokkel; tussen pijler en zuilen klein rondbogig ontlastingsboogje. Voorts tongewelven. Algemeen beeld gemarkeerd door de neobyzantijns getinte sgraffito-muurschilderingen van 1935 naar ontwerp van O. Hoge (Gent): op de hoofdapsis, afbeelding van de Zegenende Christus tussen met het wierookvat zwaaiende engelen; op de linker zijapsis (Onze-Lieve-Vrouwaltaar) en de rechter zijapsis ('mirakuleus kruis' opschriften resp. "MONSTRA TE ESSE MATREM" en "IN CRUCE SALUS"; op de koepel, afbeelding van de Heilige Geest en de vier evangelisten met symbolen; voorts in de middenbeuk, onder meer taferelen uit het leven van de Heilige Willibrordus; in het transept, afbeeldingen in verband met de legende van het 'mirakuleus kruis'.

Mobilair

Vier schilderijen in de oude kerk, Vlaamse School uit 17de en 18de eeuw met Mariale thema's. Beeld van de Heilige Willibrordus uit de tweede helft van de 19de eeuw met schaalmodel van de kerk van 1848, naar ontwerp van J. Declercq (Gent). Neogotisch meubilair in de oude kerk: retabelaltaar van witte steen toegewijd aan de Heilige Willibrordus van 1854 naar ontwerp van Geerts (Middelkerke); communiebank en biechtstoelen respectievelijk van 1854 en 1855 naar ontwerp van E. Carpentier (Brugge).

Neobyzantijns getint meubilair in de nieuwe kerk: hoofdaltaar met baldakijn van circa 1935 naar ontwerp van goudmozaïekkunstenaar Linthout (Brugge); rechter zijaltaar toegewijd aan het 'mirakuleus kruis'; linker zijaltaar aan Onze-Lieve-Vrouw; marmeren communiebank met ingewerkte lezenaars; in de transeptafsluitingen geïncorporeerde biechtstoelen van witte steen.

Glasramen met afbeelding van telkens drie Heiligen in de transeptsluitingen van de nieuwe kerk.