Beursgebouw in neogotische stijl ingeplant tussen Borzestraat, Twaalfmaandenstraat, Korte Klarenstraat en Israëlietenstraat, in 1869-1872 opgetrokken in opdracht van de Stad Antwerpen, naar een ontwerp door de architect Joseph Schadde.

Historiek

De “Nieuwe Beurs” vormde vanaf het tweede kwart van de 16de eeuw het centrum van de Antwerpse handels- en geldmarkt, in vervanging van de te klein geworden "Oude Beurs" aan de Hofstraat. Een eerste beursgebouw werd hier in 1531-1532 opgericht tussen Meir en Lange Nieuwstraat onder leiding van Domien de Waghemakere, in een sierlijke Brabantse laatgotische stijl. Vier smalle straatjes, Borzestraat, Twaalfmaandenstraat, Israëlietenstraat en Korte Klarenstraat, gaven zoals vandaag toegang tot het verder ingesloten complex. De twee eerstgenoemde ingangen werden bekroond door ronde torens op achtkantige basementen. Daarvan is enkel de toren aan de Borzestraat grotendeels bewaard, als laatste restant van het 16de-eeuwse gebouw. Dit laatste vormde een rechthoekige open binnenplaats, aan vier zijden omsloten door een met ster- en netgewelven overdekte zuilengalerij, waarboven een verdieping. De Antwerpse beurs stond model voor de beurzen van Londen, Amsterdam, Rotterdam en Rijsel. Afgebrand in 1583, doch onmiddellijk naar dezelfde plannen heropgebouwd, werd de beurs tussen 1661 en 1810 onder meer gebruikt als tekenacademie en zetel van de Sint-Lucasgilde. In de 18de eeuw was er tijdelijk een openbare bibliotheek gevestigd, de kern van de huidige stadsbibliotheek. De open binnenruimte werd na heftige controverse in 1852-1854 door ingenieur Charles Marcellis overdekt met een zeer vooruitstrevende ijzeren dakspant, waarin een centrale glazen koepel. Een zware brand in 1858 verwoeste zowel het 16de-eeuwse beursgebouw als de overkapping van Marcelis.

Na het besluit voor een algehele heropbouw, werd tot tweemaal toe een architectuurwedstrijd uitgeschreven, de eerste in 1858 en de tweede in 1860. Het programma ging uit van een voor de welvarende stad representatief beursgebouw, niet alleen op de plaats en volgens het grondplan van het vernielde complex, maar tevens met behoud van de bouwvorm- en stijl. Bovendien werd een nieuw plein voorzien (Beursplein) voor de hoofdingang zijde Meir, dat nooit aan uitvoering toekwam. In beide wedstrijden kreeg het ontwerp van Joseph Schadde de voorkeur, maar pas in 1868 werd de opdracht voor het ontwerp van de huidige Handelsbeurs ook effectief aan hem toegewezen. De bouwplannen uit dat jaar hernamen het in 1862 aanvaarde tweede wedstrijdontwerp, met uitzondering van de hoofdgevels aan Borzestraat en Twaalfmaandenstraat, waarvoor Schadde in 1870 een nieuw ontwerp tekende. Eind december 1868 werd de bouw toegewezen aan de aannemer Lalmand, Focketyn & Cie uit de Langegang, de de constructie van de ijzeren dakspant aan Het constructiebedrijf van ingenieur Joseph Pâris-Isaac uit Marchienne-au-Pont. De eerstesteenlegging vond plaats op 24 augustus 1869, gevolgd door de inhuldiging op 19 oktober 1872, maar de voltooiing van het exterieur en de binneninrichting sleepten nog aan tot 1877. Zo werden nog in 1875 en 1877 contracten afgesloten met het Brusselse atelier Tasson & Washer voor de vervaardiging respectievelijk van de eiken toegangsdeuren en tochtportalen, en van de eiken lambriseringen. Stadsarchivaris Pierre Génard stond in voor het heraldische en iconografische programma van 243 wapenschilden. Schadde kreeg in 1896 een borstbeeld in het interieur, door de beeldhouwer Alphonse Van Beurden.

De Handelsbeurs huisvestte vanaf de inhuldiging in 1872 de Antwerpse effectenbeurs, die eind 1997 werd opgeheven en opgeslorpt door de Brusselse effectenbeurs. Na twintig jaar leegstand maakt het gebouw samen met de Schippersbeurs en het Hotel du Bois/Banque d’Anvers deel uit van een grootschalig restauratie- en herbestemmingsproject tot luxehotel, in uitvoering sinds 2016 onder leiding van de architectenbureaus ELD Partnership, Stramien en Origin, waarvan de voltooiing gepland is voor 2018-2019. Onder de Handelsbeurs, die in haar oorspronkelijke staat wordt gerestaureerd, komt een ondergrondse parkeergarage van meerdere niveaus.

De Handelsbeurs geldt als het hoogtepunt uit het rijke oeuvre van Joseph Schadde, leraar aan de Antwerpse academie van 1855 tot zijn overlijden. Als provinciaal architect voor het arrondissement Mechelen van 1852 tot 1869 voerde hij tal van restauraties en uitbreidingswerken uit aan kerken, pastorieën, gemeentehuizen, scholen en weldadigheidsgebouwen, naast nieuwbouwprojecten als de neobyzantijnse Onze-Lieve-Vrouw-ten-Traankerk in Kalfort (gesloopt). Schadde combineerde zijn leeropdracht en provinciaal ambt met een drukke privé-praktijk die opdrachten opleverde in het hele land, waaronder tientallen kastelen in neogotische, neotraditionele en neo-Vlaamserenaissance-stijl. De architect ontwierp in de jaren 1860 de Leyszaal in het Antwerpse Stadhuis, in de jaren 1880 het station van Brugge (gesloopt), en sloot in de jaren 1890 zijn loopbaan af met het postuum gerealiseerde Tolhuis op de Sint-Pietersvliet (gesloopt).

Architectuur

Imposant gebouw met in de kern een rechthoekige ruimte van 40 bij 51 meter, noordzuid-gericht, onder een hoofdzakelijk beglaasd zadeldak, omzoomd door een dubbele galerij. Ontworpen in een weelderige neogotische stijl, is architectuur geïnspireerd op deze van de laatgotische beurs, echter overdekt met een totaal nieuwe en revolutionaire ijzeren koepel. De aard van de opdracht, met name het behoud van het oude concept, is er oorzaak van dat de neogotische, monumentale gevelarchitectuur, geen organische eenheid vormt met de overspannende metaalconstructie. Het beursgebouw vertegenwoordigt dan ook een merkwaardig moment in de architectuurgeschiedenis, waarbij een historiserende stijl samenvloeit met bijzonder vernieuwende en onconventionele technieken en materialen.

Van de buitengevels met een parement voornamelijk uit witte natuursteen (Liais de Brauvilliers) zijn enkel de vier ingangen zichtbaar en uitgewerkt als poortgebouwen. De hoofdgevel aan de Twaalfmaandenstraat, wordt gedomineerd door de achterliggende puntgevel van de centrale ruimte, opgehoogd met muurankers waaronder de jaarankers "ANNO 1872", en geopend op de binnenruimte door een brede driepasboog. Het verticaal opgebouwde poortrisaliet met bekronende balustrade, wordt op de begane grond geopend door twee korfboogpoorten, gevat in een brede accoladeboog. Op de tweede bouwlaag, bekroond door een witstenen beeld, tien vensters in driepas met tussenliggende rozetten. Het geheel is gevat in een geprofileerde, grillig gebogen omlijsting met koolbladmotieven. Tussen beide poorten zijn het stadswapen van Antwerpen en het jaartal "MDCCCLXXII" aangebracht. Aan de Borzestraat vertoont het poortgebouw eenzelfde ordonnantie, doch het Antwerpse wapenschild wordt bekroond door een dubbele adelaar en de datering "ANNO 1531", die verwijst naar het 16de-eeuwse beursgebouw. Van dit laatste is aan deze zijde de oorspronkelijke ronde hoektoren bewaard, steunend op een achtzijdig basement met omlopende druiplijsten en bekroond door een leien puntdak. Verder een sterk aangepast en gerestaureerd waarschijnlijk nog 16de-eeuws fragment van de opstand met kruisvensters. Twee 19de-eeuwse hardstenen poortjes met accoladevormige bekroning waarop koolbladmotieven en kruisbloemen.

Aan de Israeliëtenstraat is het poortgebouw gevat in spitsbogig risaliet met in het boogveld symbolen van de Stad Antwerpen, Handel en Scheepvaart. De begane grond wordt geopend door een korfboogpoort met flankerend venster in driepas; blinde driepasnissen. Op de tweede bouwlaag vier hoge rechthoekige vensters met driepasbogen, en een bekronende balustrade. Het poortgebouw aan de Korte Klarenstraat is voornamelijk horizontaal geleed met doorlopende dorpels. Op de begane grond twee poorten in driepas met hardstenen omlijsting, waarop koolbladmotieven en een kruisbloem. Op de tweede bouwlaag per twee gekoppelde driepasvensters in een accoladeboog; hierboven zes driepasbogen met fraaie ajour bewerkte borstweringen, en een balustrade als bekroning.

Interieur

De Handelsbeurs heeft een rechthoekige plattegrond, met portalen in het midden van beide korte en beide lange zijden. Het gelijkvloers wordt volledig ingenomen door de beurshal met omringende galerijen. Tegen het portaal van de Borzestraat leunt de overwelfde hoofdtraphal aan, die de bovenverdieping ontsluit. De bovengalerij wordt omringd door een gordel van lokalen, oorspronkelijk bestemd voor de Handelsrechtbank en de Kamer van Koophandel, de telegafiedienst en een roepzaal. De centrale ruimte van de Handelsbeurs is de indrukwekkende, rechthoekige beurshal van zes bij negen traveeën, met een bovenlicht via de open metalen dakspant. Deze contrasteert met de veeleer duistere, omzomende, dubbele galerij, waarboven ingewikkelde stergewelven met hangende druipers die rusten op slanke colonnetten uit blauwe hardsteen van Ecaussines, druk bekapt met verschillende decoratieve reliëfs. De sierlijke driepasbogen met een scherp geprofileerd beloop, koolbladmotieven en een centrale, bekronende kruisbloem, zijn gemodelleerd op de oude 16de-eeuwse beurs. De tweede bouwlaag is drukker uitgewerkt, met een omlopende galerij geopend op de centrale ruimte via driepasbogen op hardstenen colonnetten. De boogzwikken zijn volledig bedekt met blind traceerwerk waarin gekleurde wapenschildjes, en centraal bekroond door kruisbloemen. Aan de oost- en westwand markeren trapezoïdale erkers ontleend aan Domien de Waghemakere de middenas. De omlopende borstwering is in ajour bewerkt met visblaas- en driepastracés. Een tweede open galerij met smallere eenvoudige driepasbogen en -borstweringen, sluit bij wijze van triforium de opstanden af. De noordelijke en zuidelijke puntgevels zijn elk geopend door vijf spitsbogen in een geprofileerde omlijsting, de drie centrale bogen gevat in een omlijstende spitsboog. Vlakke cassettenzoldering beschilderd met wapenschildjes en rozetten. Deze wordt loodrecht op de nokrichting geschraagd door vier dwarse, gebogen spanten in geklonken plaatijzer vallend op de colonnetten van de bovengalerij. Het skelet wordt versteven door middel van een horizontale trekbalk, en loodrechte, de dakhelling volgende, ijzeren liggers. De spanten zijn onderling verbonden aan de oost- en westzijde door een dubbele reeks kleinere gebogen spanten, waartussen houten, spitstonvormige steekkappen. De vorm van de hoofdspanten is geïnspireerd op de driepasboog, met in de zwikken bijzonder fraai ajour smeedwerk met breed uitgewerkte acanthusspiralen die de op de beursvloer verhandelde goederen symboliseren, en medaillons met wapenschilden. De destijds vooruitstrevende ijzer- en glastechnologie van de kapconstructie verwijst naar traditionele houten dakstoelen met trekbalken, de zogenaamde ‘hammerbeam’.

Merkwaardig en bijzonder verzorgd neogotisch meubilair en schrijnwerk, als klein architectuur volledig geïntegreerd in het bouwwerk. Vermeldenswaardig zijn de kleine "kantoortjes" in de galerijen, waarboven geschilderde wereldkaarten met handelsroutes door Ghesquière. Borstbeeld van A. Corty (1908) door E. Deckers in de handelskamer op de eerste verdieping.