Parochiekerk toegewijd aan Sint-Hadrianus. Enige West-Vlaamse parochiekerk met deze patroonheilige. Georiënteerde kerk heropgebouwd in de jaren 1920, omgeven door leilindes, grasperken en struikbegroeiing en bekiezelde paden.

Geschiedenis van de site

Volgens het Cartularium van Ename bevindt er zich voor 1085 een bidplaats te Handzame. De oudste gedeelten van de kerk van voor de Eerste Wereldoorlog zouden terug gaan op een kerk uit de 13de eeuw. Een 16de-eeuwse inventaris van grafschriften vermeldt onder meer grafstenen van 1398, 1407 tot en met 1556. In de buitenmuur van de zuidbeuk is een grafsteen in blauwe hardsteen van circa 1447 bewaard, van de adellijke heer Jan van den Berghe. De kerk is opgetekend op de de Grote Kaart van het Brugse Vrije van Pieter Pourbus (1561-1571), gekopieerd door Pieter Claeissens (1601) (zie historische kaarten na de historische inleiding). Eind 16de eeuw wordt aan het bisdom gevraagd om de totaal verwoeste kerk te mogen herstellen. Een afbeelding van deze verwoeste kerk vindt men op een kaart uit de late 16de eeuw (zie historische kaarten na de dorpsinleiding).

Een datumsteen "1614" boven de gotische ramen van het noordkoor - nog steeds bewaard in de wederopbouwkerk - verwijst naar verluidt naar een vergroting van de kerk. Op het plan van P.C. Popp (circa 1850) is een pentekening aangebracht waarop de kerk is afgebeeld als een ommuurde driebeukige hallenkerk met driezijdige apsis, vieringtoren onder leien dak, traptorentje met bakstenen spits ter hoogte van het zuidelijk transept, sacristie ten zuiden en de besproken datumsteen aan het noordkoor. In de blindnis van de oostelijke zijde van de apsis is een calvariekruis opgesteld, eronder bevindt zich het zogenaamde "Vagevuur" (zie illustratie).

Bij de overheveling van de "kapelanie van Amersvelde" (zie Amersveldestraat) naar de kerk van Handzame in 1632 (een andere bron geeft het jaartal 1646) worden de grafstenen van Jan (gestorven in 1439) en Joos (gestorven in 1458) van den Berghe, heren van Watervliet en van Amersvelde verplaatst naar de kerk van Handzame. Deze grafstenen zijn wellicht verdwenen bij de vergroting van de kerk in 1887-1894.

Op de Ferrariskaart (1770-1778) is de kerk omwald, evenals de ten zuiden ervan gelegen pastorie. Er staan geen huizen rond de kerk. Op 19de-eeuwse kaarten (het primitief kadasterplan van circa 1829, de P.C. Poppkaart van circa 1850 en een plan van 1862) is de omwalling gedempt. Rond de kerk, omgeven door het kerkhof, zijn huizen gebouwd.

Op een grondplan van 1862 is rond de kerk nog het kerkhof en bijhorende ommegang opgetekend. In 1876-1879 schildert kunstschilder Callebert (Roeselare) een kruisweg voor de kerk. In 1887-1894 worden vergrotings- en herstellingswerkzaamheden uitgevoerd aan de kerk, zie plannenarchief van de KCML. In 1887 "Ontwerp voor herstelling en veranderingen in de kerk van den Heilige Adrianus" door architecten L. Tulpinck en Michel De Braey: hierbij worden de beuken met een westtravee en een voorgeplaatst westportaal uitgebreid. In 1888 "Ontwerp voor eene nieuwe Sacristy" in een flamboyante neogotische stijl (ten zuidoosten, ter vervanging van oudere sacristie), in 1891 "ontwerp tot het bouwen eener doopvontkapel" en "ontwerp voor de verandering van het magazijn" in eenzelfde stijl als de sacristie. In 1893 "Ontwerp tot het maken ener nieuwe naald op den toren", dit is een bakstenen spits met dito borstwering met pinakels, naar ontwerp van architect J. Soete (Roeselare). Even voor de Eerste Wereldoorlog wordt de Calvarie waaronder een afbeelding van het "Vagevuur" - opgesteld buiten tegen het hoofdkoor - verwijderd. De kerk wordt tijdens de Eerste Wereldoorlog geplunderd en in de nacht van 21-22 juni 1918 besluiten de Duitse troepen de kerktoren om strategische redenen te dynamiteren. Enkel de preekstoel, de doopvont en enkele schilderijen ("De verrijzenis van Christus" uit de 17de eeuw en de "Bekering van Sint-Hubertus" uit 1765 door Matthias de Visch) zijn tijdens de oorlog in veiligheid gebracht in Torhout en na de wederopbouw opnieuw in de kerk geplaatst. In 1920-1924 wordt de kerk heropgebouwd naar vooroorlogs model (toestand 1887-1894) naar ontwerp van architect Thierry Nolf (Torhout). Een verschil is wel dat de bakstenen torenspits niet meer uitloopt op een punt zoals voor de oorlog maar op een kam (wat wordt gezien als een miskleun), dat de pinakels niet gereconstrueerd worden en dat de vieringpijlers hoger zijn uitgewerkt dan dit voor de oorlog het geval was. Bij de wederopbouw zijn wellicht oude muurgedeelten hergebruikt of werden bakstenen gerecupereerd. Het is niet duidelijk of de Mariakapel reeds voor de Eerste Wereldoorlog gebouwd is. Bij de wederopbouw wordt het kerkhof hernomen, mogelijk wordt het kerkhof in 1974 ontruimd (zie verplaatsing oorlogsgedenkteken). In 1980 wordt de toen reeds verweerde torenspits heropgebouwd, ditmaal met een kleinere gelijkzijdige omtrek en eindigend op een punt. In 1999, na een eerdere aanpassing in 1967, wordt het kerkinterieur gerenoveerd naar ontwerp van pastoor Georges Missiaen.

Beschrijving van de kerk

De plattegrond van de driebeukige hallenkerk ontvouwt: beuken van vier traveeën, met centraal een voorgeplaatst westportaal als verlenging van de middenbeuk, een pseudotransept van één travee, ten zuiden uitgewerkt met traptorentje, zijkoren van twee traveeën met rechte sluiting, het middenkoor van drie traveeën met driezijdige apsidiale sluiting, geflankeerd door sacristie (zuidzijde) en nutsgebouw (noordzijde) op rechthoekige plattegrond. Een achtzijdige doopkapel en een voorgeplaatst zijportaal tegen de westelijke zijde van de noordbeuk; een dito portaal tegen de zuidbeuk. In de oksel van het westportaal en de noordbeuk, een Mariakapel op rechthoekige plattegrond.

Materialen: gele baksteen, blauwe hardsteen voor dekstenen en ornamentiek, natuurleien en geglazuurde nokpannen voor de (zadel)daken.

Exterieur

Ritmering van de gevelvlakken door verjongende steunberen en spitsboogvensters op (meestal) bakstenen afzaat en gevat in een geprofileerde omlijsting, bakstenen maaswerk. In een aantal gevallen zijn de steunberen overhoeks of haaks op elkaar geplaatst.

De drie westgevels zijn uitgewerkt als puntgevels op schouderstukken en met bekronende kruisbloemen. De gevelvlakken zijn telkens opengewerkt door een groot spitsbogig drielicht met maaswerk. Voorgeplaatst portaal met een korfboogportaal onder een blauwhardstenen druiplijst op gesculpteerde consoles in de vorm van hoofdjes. Vleugeldeur met briefpaneel.

In de oksel van het westportaal en de noordbeuk, een lage Mariakapel onder een leien zadeldak: ronboogportaal verdiept in een spitsbogige deuromlijsting met rondstaafprofiel, in het gevelveld is een geometrisch motief in baksteen aangebracht.

De zijgevels zijn afgelijnd door een doorlopende overhoekse muizentandlijst en een houten gootlijst, tevens een doorlopende cordonlijst onder de vensters. Ter hoogte van de tweede travee van de noord- en de zuidbeuk, een toegangsportaal onder zadeldak: lage puntgevel op schouderstukken, bekronende kruisbloem, deur met briefpaneel. Ter hoogte van de derde travee van de noordbeuk, achtzijdige doopkapel onder leien tentdak. Per zijde een blinde spitsboognis met (deels opengewerkt) drielobbig maaswerk.

De transepttraveeën lopen op in een puntgevel met bekronende kruisbloem. Ter hoogte van het transept van de zuidbeuk, veelhoekig traptorentje met bakstenen naaldspits: getoogd deurtje, erboven spitsbogige blindnissen, hierboven verjongt de toren en is hij uitgewerkt met spitsbogige blindnissen met drielobbig maaswerk. De spits is voorzien van hogels en bekroond met een kruisbloem. In de muur van de zuidbeuk is een grafsteen in blauwe hardsteen van circa 1447 bewaard, van de adellijke heer Jan van den Berghe.

De koorgevels zijn opengewerkt door spitsboogvensters, breed bij de vlakke sluiting van het zuidkoor en de driezijdige sluiting van het hoofdkoor, twee smalle vensters bij de vlakke sluiting van het noordkoor. In de plint van het hoofdkoor zijn gedenkstenen of grafstenen ingewerkt, onder meer de natuurstenen grafsteen van notaris Norbertus Huyghebaert (gestorven 1876) in een omlijsting van blauwe hardsteen met voluten en kruisbekroning.
Het hoofdkoor is geflankeerd door de sacristie (ten zuiden) en de bergruimte (ten noorden), gebouwtjes van één bouwlaag onder leien schilddaken. De sacristie is opgetrokken in een flamboyante neogotische stijl. De muurvakken met kruisvensters van blauwe hardsteen en spitsbogige en rondbogige blindnissen, zijn verticaal geritmeerd door verjongende bakstenen pilasters met spitsbogige blindnissen en waterspuwers van blauwe hardsteen. Horizontale geleding door middel van blauwhardstenen druip- en cordonlijsten, en bakstenen borstwering met decoratief maaswerk. Korfbogige deuropening met hardstenen bolkozijn als bovenlicht. De kruisvensters (tweelichten) zijn voorzien van houtwerk met glas in lood en van diefijzers.
De bergplaats is uitgewerkt met (deels overhoekse) steunberen met blindnissen en een borstwering met kantelen. Twee- en drielichten met kruismonelen van blauwe hardsteen onder korfbogige ontlastingsbogen, diefijzers. De korfboogdeur met bolkozijn als bovenlicht is bereibaar via drie tredes van blauwe hardsteen met smeedijzeren leuningen.

Achtzijdige vieringtoren met spitsbogige galmgaten. Daarboven borstwering met twee doorlopende rondboogfriezen met telkens een blauwhardstenen waterlijst. Bakstenen naaldspits afgewerkt met hogels en bekronende windhaan.

Interieur

Deels bepleisterd en polychroom beschilderd interieur. De midden- en zijbeuken overkluisd door een houten spitstongewelf met ribben, ter hoogte van de viering overkluizing door een bakstenen spitskruisgewelf met ribben van blauwe hardsteen en mangat. Bakstenen spitse scheiboogarcade, op bakstenen zuilen in de beuken, op zuilen van blauwe hardsteen met koolbladkapitelen in de viering, in het koor deels dito zuilen en deels bakstenen zuilen met dito koolbladkapiteel. Bewaarde neogotische muurschilderingen uit de wederopbouwperiode van de jaren 1920, onder meer tussen de scheiboogarcades afbeeldingen van heiligen en engelen. Tegen de westgevel, piëta boven graflegging, achtergrond met neogotische beschildering en opschriften. In het hoofdkoor, blindnissen met neogotische schilderingen met Bijbelse taferelen. In de koren, gebrandschilderde vensters met afbeeldingen van heiligenfiguren en bloemmotieven.

Onbepleisterde doopkapel onder houten overwelving ten noorden. Boven de ingang van de doopkapel hangt een blauwhardstenen gedenksteen van circa 1400, die herinnert aan het plaatsen van de doopvont en de eerste doop.

Neogotisch meubilair onder meer preekstoel, 18de-eeuwse doopvont, schilderij "Verrijzenis van Kristus" (circa 1600), "Bekering van Sint-Hubertus" door Matthias de Visch (1765). In de kerk hangen koperen kroonluchters ter herinnering aan Frederick Kretz. Frederic Joseph Emile Kretz (Brussel, 1889) is reserveluitenant bij het 13de Linieregiment en komt op 14 oktober 1918 om nabij Handzame. Hij ligt begraven in De Panne. Zijn ouders hebben na de oorlog de luchters met aan de binnenzijde inscriptie "FREDERICUS KRETZ 1918" aan de kerk van Handzame geschonken. Doksaal met orgel van de firma Jules Anneessens (Menen), van circa 1925.
Sacristie met muurkasten en -lades.

Interieur van de Mariakapel: cementtegels met geometrisch motief en zwarte natuursteentegels, blauwgeschilderd houten spitstongewelf met gesculpteerde ribben. Mariagrot met beelden Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes en Bernadette, van de bidruimte afgesloten door een smeedijzeren hekwerk. In de onbepleisterde wanden twee witmarmeren plaquettes: "RO DO/C. FOULON/PASTORE" en "TER ERE VAN/O.L.V./VOOR MISSEN".