Het centrum van Bornem wordt gevormd door het Kardinaal Cardijnplein en omvat de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw en Sint-Leodegarius met bijhorende pastorie, het voormalige gemeentehuis of Landhuis en verschillende burger- en herenhuizen.

Historiek

Het Kardinaal Cardijnplein met inbegrip van het Landhuis, de pastorie, de Onze-Lieve-Vrouw- en Sint-Leodegariuskerk en de zuidelijke lintbebouwing bezit de essentiële componenten van een traditioneel dorpscentrum. Het gaat hier om een coherent geheel dat de spil vormt van het openbare leven in de gemeente. Ondanks enkele uitzonderingen geeft de zuidzijde een klassiek beeld van begeleidende dorpsarchitectuur.

Beschrijving

Het Kardinaal Cardijnplein, aanvankelijk Gemeenteplein genoemd, ligt in het centrum van Bornem en omvat een gekasseid plein op de plaats van het vroegere kerkhof (tot 1905), met ten noorden de Onze-Lieve-Vrouw- en Sint-Leodegariuskerk en de pastorie. De westelijke zijde van het plein wordt gedomineerd door het zogenaamde Landhuis, het voormalige gemeentehuis. De zuidelijke gevelwand wordt bepaald door lintbebouwing van twee bouwlagen. Ten zuiden van de kerk staat een gedenkteken voor de Boerenkrijg (1798) opgericht in 1898, naar aanleiding van de 100ste verjaardag. Het monument bestaat uit een bronzen beeld op hardstenen sokkel van de hand van Hendrik Van Perck, leerling van Vinçotte. Ten oosten van het Landhuis bevindt zich een monument voor de gesneuvelden met het beeld van een soldatenmoeder met zoon, gesigneerd (H.) De Cuyper en een Christusbeeld eveneens gesigneerd H. De Cuyper.

Parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw en Sint-Leodegarius en pastorie

De Onze-Lieve-Vrouw- en Sint-Leodegariuskerk is een laatclassicistische kerk uit 1828 naar ontwerp van bouwmeester Vuillaume. Van de oorspronkelijke 12de-eeuwse romaanse kerk bleven onderbouw van de toren, met name de begane grond en de eerste verdieping, de buitenmuren van het koor, de oostelijke buitenmuren van de huidige zijbeuken en de romaanse crypte bewaard.

Het gebouw omvat een ingebouwde westtoren tussen een weekkapel (sedert 1972, oorspronkelijk bergplaats) (noord) en een doop- en rouwkapel (zuid), beide van één travee. Het aansluitend driebeukig schip telt zeven traveeën, het lager koor heeft één rechte travee met vlakke sluiting. Het koor wordt geflankeerd door een sacristie (zuid) en bergplaats (noord). Met uitzondering van de zandstenen toren is de kerk opgetrokken uit baksteen en afgedekt door afgewolfde leien zadeldaken.

De pastorie is een dubbelhuis met een sterk symmetrisch opgevatte, gecementeerde lijstgevel van vijf traveeën en twee bouwlagen onder een leien zadeldak (nok evenwijdig aan de straat). De gevel is horizontaal geaccentueerd door imitatiebanden op de begane grond, een geprofileerde puilijst, doorgetrokken lekdrempels en een klassiek hoofdgestel. De steekboogdeur is voorzien van een geprofileerde hardstenen omlijsting, die via merktekens 1777 gedateerd is, vermoedelijk het bouwjaar van de pastorie.

Landhuis

Het zogenaamde Landhuis, het voormalige gemeentehuis van Bornem, is een intact bewaard voorbeeld van een gemeentehuis in neotraditionele stijl met neogotische elementen uit het begin van de 20ste eeuw. Het Landhuis verving een classicistisch gebouw van 1781-1783, dat in 1823 werd gerestaureerd, mogelijk zelfs heropgebouwd, onder leiding van bouwmeester Vuillaume. Dit gebouw werd afgebroken in 1913 voor de bouw van een vrij imposant gebouw naar ontwerp van provinciale bouwmeester Edward Careels (1857-1933). De werken voor het nieuwe gemeentehuis werden aanzienlijk vertraagd door de Eerste Wereldoorlog: het gebouw bleef lange tijd zonder bedaking en werd pas ingehuldigd in 1925.

Het Landhuis is een neotraditioneel breedhuis, opgetrokken uit zandsteen, van twee bouwlagen onder een geknikt, leien zadeldak met vorstkam en dakkapellen, en gekenmerkt door zijtrapgevels, een torenvormige ingangtravee aan de westzijde, een aanbouwsel met een ronde traptoren aan de oostzijde en arkeltorentjes op de vier hoeken. In het gebouw zijn nog het gemeentelijk archief, een tentoonstellingsruimte en toeristisch informatiecentrum gevestigd.

Zuidelijke gevelwand

De bebouwing aan zuidzijde bestaat onder meer uit het Lux Huis, het Gildenhuis, het classicistische 't Land van Bornem, een herenhuis uit de tweede helft van de 19de eeuw en een achteringelegen 19de-eeuws breedhuis aan de hoek met de Kapelstraat.

Het relatief grote hoekpand op de hoek van het Kardinaal Cardijnplein met de Boomstraat, is het zogenaamde Lux Huis, naar het bekende bier Lux Pils van brouwerij Cammaert. Oorspronkelijk bestond de hoek uit drie woningen met hotel, café en winkelhuis, waarvoor een bouwaanvraag naar ontwerp van architect P. De Rijck (Temse) voor rekening van Ph. Cammaert-Poppe werd ingediend in 1931. De vrij strakke bakstenen constructie telt twee bouwlagen onder gecombineerde bedaking (nok loodrecht op de straat, mechanische pannen) en is voorzien van lijstgevels met onregelmatige travee-indeling en verspringende volumes. Diverse metselverbanden zorgen voor een decoratief patroon. De muuropeningen zijn rechthoekig, enkele behielden hun oorspronkelijke horizontale roedeverdeling. De deur in de afgeschuinde hoek is overdekt met een luifel in beschilderd beton.

Verder naar het oosten ligt het Gildenhuis dat dateert uit 1853, volgens de muurankers (af te leiden uit oude foto's werden deze later aangebracht) en volgens een gevelsteen tussen de vierde en vijfde travee met vermelding "MDCCCLIII". Het gebouw werd opgericht door de paters van de abdij als 'congregatiehuis voor de Bornemse mannelijke jeugd'. Het Gildenhuis heeft een witgeschilderde lijstgevel van tien traveeën met steekboogvormige muuropeningen en twee bouwlagen onder een zadeldak (nok parallel aan de straat, mechanische pannen). Het gebouw is deels ingericht als café-restaurant, deels als parochiecentrum.

Het classicistisch herenhuis dateert van 1781 en is één van de weinige getuigen van de bebouwing van Bornem voor de Boerenkrijg. Op de gelijkvloerse ruimte achter de winkelpui zijn enkele 19de-eeuwse muurschilderingen aangebracht met voorstellingen en taferelen uit het 'Land van Bornem' in de 19de eeuw. De schilderingen werden ontdekt in 1983 en kunnen naar verluidt toegeschreven worden aan de 19de-eeuwse schilder-decorateur P. De Pannemaecker. Het pand is ingericht als hotel-restaurant. Het dubbelhuis met gedecapeerde lijstgevel telt zes traveeën en twee bouwlagen onder een kunstleien zadeldak. De lijstgevel heeft een centraal deurrisaliet, geflankeerd door geblokte lisenen en uitlopend op een driehoekig fronton met oculus. De tweede en derde travee van de eerste bouwlaag zijn verbouwd tot winkelpui. De uiterst linkse travee is een overbouwde doorgang, een rondboogpoort in een zandstenen omlijsting, naar het achtergelegen voormalig wagenhuis.

Het hoekhuis met de Kapelstraat is een herenhuis met gedecapeerde lijstgevel van vijf traveeën en twee bouwlagen onder een zadeldak (nok evenwijdig aan de straat, mechanische pannen), uit de tweede helft van de 19de eeuw. De rechthoekige muuropeningen zijn gevat in een hardstenen omlijsting met bewaarde luikduimen. Een fries met steigergatvullingen in de vorm van leeuwenkoppen lijnt de gevel af. Het poortrisaliet links verleent doorgang naar een parallel koetshuis.

Het eerste huis in de Kapelstraat is een achteringelegen herenhuis met voortuin voorzien van een ijzeren hek, en ligt schuin ingeplant ten opzichte van de straat. Het breedhuis van het dubbelhuistype heeft een 19de-eeuws uitzicht, maar klimt in de kern naar verluidt op tot circa 1770. De bepleisterde en witgeschilderde lijstgevel telt vijf traveeën en twee bouwlagen onder een kunstleien zadeldak. De rechthoekige benedenvensters zijn beluikt, de lagere haast vierkante bovenvensters zijn gevat in een geprofileerde omlijsting met rocaille sluitsteen en doorgetrokken hardstenen lekdrempels. Het houtwerk bleef bewaard. De rechthoekige deur is gevat in een beschilderde omlijsting.

Centrum van Bornem, eertijds "Gemeenteplein". Heden gekasseid plein ter plaatse van het vroegere kerkhof (tot 1905), met ten noorden de Onze-Lieve-Vrouw- en Sint-Leodegariuskerk (nummer 9) en de pastorie (nummer 7). Ten westen het zogenaamde Landhuis (zie Boomstraat nummer 1), lintbebouwing aan zuidzijde. Ten zuiden van de kerk: gedenkteken voor de Boerenkrijg (1798) opgericht in 1898, naar aanleiding van de 100ste verjaardag; bestaande uit een bronzen beeld op arduinen sokkel van de hand van Hendrik van Perck, leerling van Vinçotte. Ten oosten van het Landhuis monument voor de gesneuvelden: beeld van een soldatenmoeder met zoon, gesigneerd (H.) De Cuyper en een Christusbeeld eveneens gesigneerd H. De Cuyper.