De neoclassicistische Sint-Monulfus- en –Gondulfuskerk werd gebouwd in 1852-1856 naar ontwerp van provinciaal architect Lambert Jaminé.

Historiek

De Sint-Monulfus- en Gondulfuskerk vervangt een ouder gebouw, waarvan de afbraak na een bezoek van de Luikse bisschop Cornelius van Bommel werd geïnitieerd. In 1837 werd de provinciale architect verzocht het plan voor een nieuw bedehuis op het Bisdom te bespreken. De ligging van het eenbeukige bedehuis, ver weg van de woningen, zou worden prijsgegeven voor een nieuwe kerk met pastorij in het hart van de woonkern van Maasmechelen. Een grondig onderzoek van de oude kerk gebeurde pas in 1844, toen de gemeente het gebouw wilde sluiten. Alleen de zandstenen toren was door zijn stevigheid volgens Lambert Jaminé nog voor behoud vatbaar. Hij opperde de mogelijkheid van vergroting aan de oostzijde. Zonder architectuurhistorische waarden in overweging te nemen, stelde de provinciale architect dat de herstelling en vergroting niet harmonieus en vooral duurder zou zijn dan een nieuwe constructie. Ook de topografische situatie verantwoordde een nieuwbouw.

Een eerste ontwerp met raming van 700.000 BEF werd opgemaakt in 1851 en meteen werd een grote hoeveelheid bakstenen door de gemeente vervaardigd. Lambert Jaminé omschreef de architecturale stijl van zijn ontwerp als “style moderne, celui de l’église Sant-Véronique à Liège”, waarmee hij een neoclassicistische vormgeving bedoelde. Hij liet evenwel een andere stijlkeuze open aan de gemeentelijke instanties. De Koninklijke Commissie drong aan op vereenvoudiging van de groots opgezette constructie. De architect en de gemeente legden deze suggestie naast zich neer omdat de Commissie zich zou hebben vergist in de opgegeven oppervlakte. Bovendien diende de bisschop het vormsel toe in de kerk van Maasmechelen, de hoofdplaats van het kanton. De Commissie zwichtte voor deze argumenten en keurde het ontwerp goed. Na openbare aanbesteding op 17 februari 1852 werden de werken gegund aan Jans (Oley) en H. Christiaens (Tongeren).

Beschrijving

Het grondplan van de basilica beschrijft een driebeukig schip van zes traveeën met ingebouwde westtoren en een koorhals van twee traveeën, afgesloten met halfronde absis.

De kerk is een bakstenen gebouw op een kalkstenen plint onder leien zadel- en lessenaarsdaken. De voorgevel wordt afgeboord door hoekkettingen in Maaslandse kalksteen. De middenbeuk loopt als het ware door in de voorgevel: de onderste geleding is opgevat als een rondbogig ingangsportaal, omlijst door een rechthoekige hardstenen poort met pilasters, entablement en driehoekig fronton. Boven deze ingang is een grote oculus voorzien. De torenbekroning bestaat uit kubusvormige horlogerie met kalkstenen hoekkettingen en dito oculi rond de wijzerplaten, daarboven rondbogige galmgaten, waarvan de archivolten neerkomen op een omlopende gekorniste lijst; De constructie wordt bekroond door een hoofdgestel met architraaf, baksteenfries en houten kroonlijst, waarboven een ingesnoerde, leien naaldspits. De zijbeukkopgevels zijn voorzien van rondboogvormige nissen, met links met een beeld van Sint-Monulfus of Gondulfus, rechts met een Onze-Lieve-Vrouw van Smarten. De zijbeukgevels hebben eenvoudige bakstenen rondbogige en getoogde vensters met glasramen.

Interieur

Rondboogvormige arcaden op blauwe hardstenen zuilen scheiden het schip van de zijbeuken en dragen een entablement. De bepleisterde houten kruisribgewelven worden gescheiden door gordelbogen en komen neer achter de omlopende kroonlijst. Zoals de scheibogen zijn ze voorzien van een cassetteversiering. In het koor komen gelijkaardige gewelfbogen van het straalgewelf neer op pilasters met Corinthisch kapiteel.

De kerk is grotendeels bemeubeld met stukken uit de verdwenen oudere kerk:

• Schilderijen op doek: Aanbidding der Wijzen, door F. Walschartz naar P.-P. Rubens; triptiek naar Hendrik de Clerck uit de eerste helft van de 17de eeuw; Vlaamse Christus bij Martha en Maria Magdalena uit het begin van de 17de eeuw, gerestaureerd door Leegenhoek;
• Schilderijen op paneel: Vlaamse triptiek Aanbidding der Wijzen-Aanbidding der Herders-Besnijdenis van Christus uit de eerste helft van de 16de eeuw;
• Andere schilderijen: Maria en Jozef in Egypte; Tenhemelopneming van Maria;
• Sculptuur: vroeg-16de-eeuwse, gepolychromeerd houten Sint-Gondulfus en Monulfus; gepolychromeerd houten kruisweg door De Vriendt (1891);
• Meubelen: barok, vroeg-18de-eeuws hoofdaltaar in gedeeltelijk verguld hout, aangepast in 1844; midden-19de-eeuwse, neoklassieke zijaltaren in gedeeltelijk vergulde eik; twee midden-18de-eeuwse, eiken biechtstoelen in rococostijl, één midden-19de-eeuws, eiken exemplaar; eikenhouten, eind-17de-eeuwse, barokke communiebank, gesculpteerd met pelikaan en lam gods, verwerkt tot altaar; eiken preekstoel, doksaal en orgelkast uit 1855; 15de-eeuwse, hardstenen doopvont.

Bibliografie

Neoclassicistische basilica, gebouwd in 1841-1844 naar ontwerp van architect Herman Jaminé. Op het plein vóór de kerk, monument voor de gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog, opgericht in 1920.

De plattegrond beschrijft een driebeukig schip van zes traveeën met ingebouwde westertoren, een koor van twee rechte traveeën met halfronde sluiting, en sacristieën aan weerszijden van het koor.

Bakstenen gebouw op een hardstenen plint. Zadel- en lessenaarsdaken (leien). De voorgevel is afgewerkt met hardstenen hoekbanden met schijnvoegen. De middenbeuk is in de voorgevel voorzien van een driehoekig fronton; rondboogportaal in een rechthoekige hardstenen omlijsting met pilasters die een entablement en een driehoekig fronton dragen; erboven een oculus in een hardstenen omlijsting. Een rondboognis in de voorgevel van de zijbeuken met rechts een beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, links Sint-Monulfus of Gondulfus. De twee onderste geledingen van de toren hebben eveneens hardstenen hoekbanden, en een uurwerk in hardstenen omlijsting; de bovenste geleding is in elke gevel voorzien van een rondbogig galmgat; ingesnoerde naaldspits (leien). Eenvoudige bakstenen rondboogvensters in de zijbeuken; getoogde bakstenen bovenlichten.

Bepleisterd en beschilderd interieur. De beuken zijn gescheiden door een rondboogarcade op hardstenen zuilen die een gekornist hoofdgestel dragen. Overdekking door middel van kruisribgewelven op rondboogvormige gordelbogen met cassettenversiering. Straalgewelf boven de koorsluiting. De traveeën van het koor zijn gemarkeerd door pilasters met Korinthisch kapiteel.

Mobilair

Schilderij met Aanbidding der Wijzen, doek, door F. Walschartz naar P.P. Rubens; triptiek naar Hendrik de Clerck, met schilderingen op doek (eerste helft 17de eeuw; triptiek met Aanbidding der Wijzen, Aanbidding der Herders en Besnijdenis van Christus, panelen, Vlaamse School (eerste helft 16de eeuw); schilderij met Christus bij Martha en Maria Magdalena, gerestaureerd door Leegenhoek, doek, Vlaamse School (begin 17de eeuw); schilderij met Maria en Jozef in Egypte; schilderij met ten Hemel Opneming van Maria. Beelden van Sint-Gondulfus en Sint-Monulfus, gepolychromeerd hout (begin 16de eeuw); kruisweg door De Vriendt, gepolychromeerd hout (1891). Hoofdaltaar, barok, gedeeltelijk verguld hout (eerste helft 18de eeuw en circa 1844); neoclassicistische zijaltaren, gedeeltelijk vergulde eik (midden 19de eeuw). Twee biechtstoelen, rococo, eik (midden 18de eeuw); biechtstoel, eik (midden 19de eeuw). Voormalige communiebank, thans altaar, met Pelikaan en Lam Gods, barok, eik (eind 17de eeuw). Preekstoel, eik (circa 1855). Doksaal, eik (circa 1855); orgelkast, eik (circa 1855). Hardstenen doopvont (15de eeuw)