De Basiliek van het Heilig Hart werd in 1875-1878 gebouwd naar ontwerp van architecten Jules Bilmeyer (1850-1920) en Jozef Van Riel (1846-1898). Het gaat om de oudste basiliek ter wereld toegewijd aan het Heilig Hart. Het complex omvat de kerk, het aanpalend klooster en een grote, aan de Kardinaal Mercierlei bemuurde tuin, ingeplant ter plaatse van het oude hof Werbrouck.

Historiek

De Basiliek Heilig Hart is een merkwaardige éénbeukige neogotische kerk waarvan het met hoge steunberen geritmeerde volume en de ongewone 7/12 apsis duidelijk naar de Sainte-Chapelle te Parijs refereert (Franse en koninklijke connotaties zijn niet vreemd aan de Heilig Hartverering). De Berchemse basiliek werd opgericht in opdracht van de Franse congregatie Dochters van het Heilig Hart van Jezus en is de oudste Heilig Hartbasiliek ter wereld. Ze werd reeds in 1875-1878 gebouwd naar de plannen van de Antwerpse architecten Jules Bilmeyer en Jozef Van Riel. Een vergroting vond plaats in 1904.

Zuster Maria van Jezus Deluil-Martiny, de stichteres van de congregatie en van het klooster (1872), werd in 1884 door een anarchist in Frankrijk doodgeschoten. Ze werd in 1989 zalig verklaard en haar stoffelijke resten worden in een zijkapel van de basiliek vereerd.

Architectuur

Basiliek Heilig Hart

De basiliek, een bak- en zandsteenbouw onder een leien zadeldak met vorstkam, bestaat uit een éénbeukig schip van vijf traveeën, een koor van één rechte travee met een vijfzijdige apsis en een aanleunende sacristie. Ten gevolge van zijn dubbele functie van kloosterkapel en bedevaartsoord kreeg het gebouw een vrij unieke plattegrond. De éénbeukige devotieruimte is in drieën gedeeld (santuarium, oratorium voor de zusters, oratorium voor het publiek) en is omringd met lage nevenkapellen en gangen. Aan de oostzijde bevindt zich een omlopende dienstgalerij, de westzijde omvat de in 1904 vergrote publieke kapel. Zijgevels en koor worden geritmeerd door steunberen, lancetboogvensters en oculi. De straatgevel is gemarkeerd door een centraal, bekronend klokkentorentje, een polygonale traptoren aan de oostelijke hoek en een uitspringend portaal met puntgevel onder zadeldak. De rechthoekige deur en het timpaan zijn gevat in een spitsboogomlijsting die wordt gesteund door driekwartzuiltjes. Een bas-reliëf in het timpaan van J.B. De Boeck en J.B. Van Wint toont een voorstelling van de verering van het Heilig Hart.

Het interieur wordt gekenmerkt door een overwelving met kruisribgewelven op versierde colonnetten; schip en zijkapel worden gescheiden door spitse scheibogen op hardstenen zuilen met koolbladkapiteel. Het decoratief en constructief beeldhouwwerk is van de hand van F. en A. Van Tongerloo. De structuur en architectuurvormen zijn bekleed met een oorspronkelijke polychrome beschildering in neo-vroegchristelijke stijl met natuursteenimitatie en symbolische motieven door J. Baetens in het benedenregister, en met heiligen, engelen en portretten door J. Anthony in het bovenregister. Het neogotisch meubilair omvat onder andere het altaar door A. Calliat (kunstdrijver van Lyon) en glasramen door het Parijse atelier J. Lefèvre en E. Tancke. Glasramen, hekwerk, houtwerk, vloertegels en meubilair maken van de basiliek een bijzonder gaaf bewaard Gesamtkunstwerk. De basiliek werd in L'Emulation van 1894 uitvoerig geïllustreerd en als een voorbeeld beschouwd.

Klooster

Ten oosten van de basiliek bevindt zich het neogotisch klooster van 1879-1889, eveneens naar ontwerp van Jules Bilmeyer en Jozef Van Riel. Het vrijwel symmetrisch opgebouwd complex heeft een centrale partij van zeven traveeën en drie bouwlagen en zijvleugels van vier en vijf traveeën en twee bouwlagen. De gebouwen zijn afgedekt met leien schild- en zadeldaken. De lijstgevels van bak- en zandsteen zijn verhoogd met puntige dakvensters en -kapellen en zijn opengewerkt met segment- en spitsboogvensters in verdiepte nissen. Bakstenen boogfriezen zorgen voor een kenmerkende materiaalpolychromie. In de tweede travee van rechts bevindt zich een spitsboogdeur met gesculpteerd timpaan. De hoektoren met het beeld van Moeder Gods door J. Weyns (1890) is geïnspireerd door de Notre Dame de la Garde van Marseille. De achtergevel is gelijkaardig opgebouwd en heeft nog zijn oorspronkelijke luiken. De bijgebouwen aan de Kardinaal Mercierlei dateren van circa 1915.

Basiliek van het Heilig Hart, eerste basiliek ter wereld toegewijd aan het Heilig Hart (29 januari 1878) met kerk, aanpalend klooster en grote, aan Kardinaal Mercierlei bemuurde tuin, ingeplant ter plaatse van het oude hof Werbrouck; opgericht door de Congregatie der Dochters van het Heilig Hart van Jezus, in 1872 gesticht door Marie Deluil-Martiny uit Marseille (Frankrijk).

Kerk

Neogotische kerk van 1875-78 (zie inscriptie portaal), vergroot in 1904; ontwerp van J. Bilmeyer en J. Van Riel, geïnspireerd op de Sainte-Chapelle te Parijs. Eénbeukig schip van vijf traveeën, koor van één rechte travee, vijfzijdige apsis en aanleunende sacristie; oostzijde met omlopende dienstgalerij, westzijde met in 1904 vergrote publieke kapel. Bak- en zandsteenbouw onder leien zadeldak met vorstkam. Voorgevel met centraal klokkentorentje en polygonale oostelijke traptoren; portiek met puntgevel onder zadeldak, waarin rechthoekige deur in spitsboogomlijsting gesteund door driekwartzuiltjes; timpaan met bas-reliëf door J.B. De Boeck en J.B. Van Wint, de verering van het Heilig Hart voorstellend. Zijgevels en koor geritmeerd door steunberen, lancetboogvensters en oculi.

Interieur

Overwelving met kruisribgewelven op versierde colonnetten; tussen schip en zijkapel: spitse scheibogen op arduinen zuilen met koolbladkapiteel; constructief en decoratief beeldhouwwerk door F. en A. Van Tongerloo. Oorspronkelijke polychrome beschildering met natuursteenimitatie en symbolische motieven door J. Baetens in het benedenregister, heiligen, engelen en portretten door J. Anthony in het bovenregister.

Mobilair

Neogotisch meubilair met onder meer altaar door A. Calliat (kunstdrijver van Lyon); glasramen door L. Lefèvre (glazenier uit Parijs) en E. Tancke.

Klooster

Neogotisch klooster van 1879-89, eveneens naar ontwerp van J. Bilmeyer en J. Van Riel. Vrijwel symmetrisch opgebouwd complex met centrale partij van zeven traveeën en drie bouwlagen, zijvleugels van vier en vijf traveeën en twee bouwlagen; leien schild- en zadeldaken. Lijstgevels van bak- en zandsteen verhoogd met puntige dakvensters en -kapellen; segment- en spitsboogvensters in verdiepte nissen; bakstenen boogfriezen. Spitsboogdeur met gesculpteerd timpaan. Hoektoren met beeld van Moeder Gods door J. Weyns, 1890, naar het voorbeeld van de Notre Dame de la Garde van Marseille. Gelijkaardige achtergevel met bewaarde luiken.

Bijgebouwen aan Kardinaal Mercierlei van circa 1915.