Bakstenen fort met hoge wallen en centraal reduit in de binnenste fortengordel rond Antwerpen, gebouwd in de periode 1870-1882. Oorspronkelijk bedroeg de oppervlakte van dit fort 36,4 ha, inclusief de vestinggracht en het buitenglacis.

Fort ter bescherming van de noordelijke havenuitbreiding bij Antwerpen

Historisch gezien maakt het fort van Merksem deel uit van de vervollediging van de binnenste fortengordel van de vesting Antwerpen in de periode 1870-82. In die periode zijn ook het fort van Kruibeke en Zwijndrecht, de schans van Oorderen en de Scheldeforten Sint-Filips en De Perel gebouwd. Het fort van Merksem is het best vergelijkbaar met het fort van Zwijndrecht.

De bouw van het fort kwam er naar aanleiding van de snelgroeiende 19^de-eeuwse havenuitbreiding. Die evolueerde vooral in noordelijke richting. Oorspronkelijk verwachtte de legerleiding dat het overstromingsgebied tussen fort I en de Schelde voldoende zou zijn om de tegenstander op afstand te houden. Maar tussen het Schijn en de Schelde ligt een langwerpige verhevenheid, ook wel eens met enige zin voor overdrijving het plateau van Merksem genoemd (Gils 1997, 55). Van daaruit zou vijandelijke artillerie de havenuitbreiding gemakkelijk onder vuur kunnen nemen. Het fort van Merksem moest dat tegengaan.

In 1911-1912 moderniseerden de militaire architecten een deel van het fort. Boven op het hoofdfrontgebouw bouwden ze een betonnen holtraverse en het centrale reduit kreeg een betonnen bepantsering. Betonnen geschutkoepels en flankeringsbatterijen zijn er nooit gekomen, in tegenstelling tot in de andere forten. De modernisering is er dus minder ver doorgevoerd.

Duits depot en communicatiecentrum tijdens de wereldoorlogen

Hoewel het fort van Merksem niet in de aanvalszone van het Duitse leger lag, leed het wel schade toen het Belgisch leger op 9 oktober 1914 het reduit -dat vermoedelijk als kruitmagazijn werd gebruikt- opblies. Wat nu rest is een vormeloze steenmassa. Bij de explosie van het reduit kwamen een officier en een soldaat om. Een recent geplaatst gedenkteken herdenkt hun dood. Tijdens de Eerste Wereldoorlog diende het fort als depot voor de Duitse bezetter. Dat is bij voorbeeld nog te zien in het voormalige munitiegebouw (nu polyvalente zaal) voor de rechter halve caponnière dat aan het fort werd toegevoegd.

De betonnen mitrailleurbunkers op de saillanten en de caponnière getuigen van de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog. In die periode vervulde het fort van Merksem een rol als Duits communicatiecentrum (mededeling Marcel Cuylaert, 21/8/2018).

Een afwijkend grondplan

Oorspronkelijk vertoonde het fort van Merksem een afwijkend grondplan ten opzichte van de andere forten in de binnenste fortengordel, omdat het reduit zich in het midden van het fort bevond, met een langere toegangspoterne en een andere vorm en indeling tot gevolg. Typisch voor de periode 1870-1882 is dat men met de grondplannen begon te experimenteren. Terwijl de forten I-VIII een identiek grondplan kregen, vertonen de grondplannen van de later gebouwde forten in de binnenste fortengordel meer variatie. Merksem was het enige fort met een verlengd reduit. Het fort van Merksem was één van de laatste dat met een reduit werd uitgerust. Het laatste voorbeeld van een verschansing met een dergelijk reduit was het fort van Steendorp (1882).

Nog afwijkend was de aanhechting van de caponnière die met een versterkte dam aan het forteiland hangt. In andere forten ligt daar een brug. De caponnière met dam is het enige nog bestaande element van het forteiland dat van het afwijkende grondplan van het fort van Merksem bewaard is gebleven.

Stilistisch is het fort herkenbaar als onderdeel van de binnenste fortengordel, door het overwegend gebruik van bakstenen en gevelarchitectuur in onder andere de kenmerkende Rundbogenstil. Deze stijl is tot ongeveer 1875 gangbaar gebleven en kenmerkt de forten van de binnenste gordel.

Slechts gedeeltelijk bewaard

Aan het oorspronkelijke grondplan is in de loop van de voorbije eeuw veel veranderd. Het fort is matig representatief voor een tweede generatiefort uit de periode 1870-82, toen forten nog onder hoge wallen werden opgetrokken met bomvrije gebouwen in baksteen. Het fort van Merksem heeft als enige fort in de binnenste fortengordel een intacte vestinggracht. Interessant ook is het behoud van de aarden borstwering en geschutemplacementen boven op het rechterzijfront. Zij getuigen van de oorspronkelijke walorganisatie, die typisch was voor forten van 1870-82. Van het historische gebouwencomplex zijn behouden: officierengebouw, wachtlokalen, gewelfde gang, aanaarding, redan met ingang, poterne en binnenkoer, hoofdfrontgebouw, caponnière, halve caponnières.

De historische gebouwen onderscheiden zich wel van de recentere, maar in het algemeen zijn er nogal wat nieuwe constructies toegevoegd in de naoorlogse periode. Een deel van de toegevoegde volumes en aanpassingen dateert uit de periode dat het fort na 1945 als legerdepot voor brandstof en later als kazerne voor de Zeemacht in gebruik was (tot 1972). Recentere aanpassingen zijn er gekomen nadat de gemeente Merksem het fort in 1978 verwierf en tot recreatiedomein omvormde. De vele sport- en ontspanningsinfrastructuur zorgt voor een herbestemming van de beschikbare ruimte op het forteiland, maar die doet tot op zekere hoogte afbreuk aan het militaire karakter van het fort als restant van de vesting Antwerpen.

De typische kenmerken voor forten uit de binnenste fortengordel zijn hier in mindere mate bewaard gebleven. Zo werden de wallen voor meer dan de helft afgegraven. Van het centrale reduit bevindt een deel van de ruïnes nog in situ, maar het geheel is tot een dierenparkje omgevormd, met annex speeltuin. De binnengracht, die voor een afscheiding tussen het reduit en de rest van het forteiland zorgde, is gedempt.

Gelegen in het noorden van het district en behorend bij een uitbreiding van de vooruitgeschoven fortenlijn van de Brialmontvesting (1860-1865) ter verdediging van Antwerpen. Reeds vóór de voltooiing van de fortengordel met acht forten, bleek dat het voorziene inundatiegebied onvoldoende was om de noordelijke havenuitbreiding te verdedigen. In 1868 werd besloten om op het hoger gelegen "Merksems plateau" een stenen fort te bouwen om in de lacune te voorzien. In 1871 werd met de bouw begonnen en, alhoewel de sluitsteen boven de ingang het jaartal 1876 vermeldt, werden de werken pas voltooid in 1882.

Voor de aanleg van dit polygonale fort stond het grondplan van de forten I-VIII als model. In dit fort echter werd het reduit van het keelbolwerk verlegd naar het midden van het fort waardoor ook de toegangspoterne moest verlengd worden. In 1914 werd het reduit, vermoedelijk gebruikt als kruitmagazijn, opgeblazen zodat het nu een vormeloze begroeide steenmassa is. Na de Tweede Wereldoorlog nam de zeemacht het fort in gebruik tot het in 1972 door de militaire overheid ontruimd werd.

Sinds 1977 eigendom van de gemeente, opgeknapte gebouwen ingericht voor recreatieve doeleinden, terreinen fungerend als groen- en sportgebied. Zo is de hoofdwal aan zuid- en westzijde afgegraven om plaats te maken voor sportterreinen. De wal van het noordelijk hoofdfront en de oostwal behielden hun profiel en aanplantingen.