Voormalige vestiging van de N.V. Brepols, eertijds bestaande uit fabriek A gelegen ten zuiden van de du Fourstraat en fabrieken B en C ten noorden; fabriek A bleef grosso modo bewaard, van de fabrieken B en C resten slechts enkele fragmenten, geïntegreerd in het Heilig Grafinstituut.

Historiek

De oorsprong van de grafische nijverheid in Turnhout gaat terug op Pieter Corbeels (Leuven), die zich in 1795 samen met Philippus Jacobus Brepols als drukker in Turnhout vestigde; eind 1798 verhuisde hij van de Patersstraat naar de oostzijde van de Grote Markt. In 1799, na de dood van Corbeels, werd het drukkersbedrijf voortgezet door zijn medewerker, die de zaak met een winkel, papierhandel en boekbinderij uitbreidde. Kort voor 1815 begon het drukken van "mannekenspapier" of volksprenten, in 1826 de aanmaak van speelkaarten, daarna de fabricage van geverfde papieren, fantasie-, marokijn- en gemarmerde papieren; de lithografie werd vanaf 1829 ingevoerd. Het huis op de markt, in 1803 door Brepols overgekocht, werd respectievelijk in 1814, 1818 en 1829 met aangrenzende eigendommen uitgebreid.

De opbouw van een fabriek en nijverheid met internationale bekendheid dateert echter pas van na Brepols' dood, in 1845. In 1860 huwde zijn kleinzoon, Jan Guillaume Dierckx met Josephina Frederica Dessauer, dochter van een vooraanstaand Beiers papierfabrikant, wier vader en broer de technieken voor het vervaardigen van sierpapier eigenhandig aan Dierckx' arbeiders in Turnhout aanleerden. In 1862 werd naar ontwerp va architect A.J. Vande Plas op de hoek van Grote Markt en Papenstraat een woonhuis met fabriek gebouwd, aansluitend bij de fabrieksvleugel die reeds op een briefhoofd van 1854 voorkomt.

In 1867 hertrouwde de jonge weduwe Dessauer met Arthur Dufour. Vanaf toen werden de fabrieksgebouwen herhaaldelijk uitgebreid, vernieuwd en op grote schaal gemechaniseerd. De nog deels bewaarde fabrieksvleugels aan de Baron Frans du Fourstraat en het zogenaamde "Tweetorentjesplein", in kern wellicht teruggaand op bestaande gebouwen, kwamen eind 19de eeuw tot stand. Wanneer baron François du Four in 1900 de bestuurstaak van zijn moeder overnam, waren er reeds een kleine duizendtal arbeiders tewerkgesteld.

Tussen 1904 en 1911 ontwikkelde zich een nieuwe bouwgolf. Het totale gebouwencomplex besloeg in 1911 een oppervlakte van 3,25 hectare. Hetzelfde jaar werd de "N.V. Etablissements Brepols" opgericht en in 1913 en 1930 de gebouwen nogmaals vergroot. De activiteiten van het etablissement waren toen over drie fabrieken verdeeld: fabriek A met drukkerij-boekbinderij en uitgeverij opklimmend tot eind 18de eeuw, fabriek B voor het drukken van speelkaarten en fantasiepapier opgericht in 1869 en fabriek C voor de productie van behangselpapier opgericht in 1921. In 1937 werden aan de du Fourstraat de bureaus en kantoren gecentraliseerd en in een nieuw en aangepast gebouw ondergebracht. Offsetpersen vervingen sedert 1929 de oude steendrukpersen.

Na de Tweede Wereldoorlog werden verschillende ingrijpende, voornamelijk decentraliserende hervormingen doorgevoerd. In 1951 werd de "N.V. Fabrieken Brepols" opgericht voor de industriële en handelsactiviteiten, in 1953 de fabricage van behangselpapier aan een autonome firma afgestaan, in 1956 de eigen uitgaven aan de dochteronderneming "N.V. Uitgaven Brepols" toevertrouwd en in 1974 de "N.V. Brepols International Graphic Products" opgericht.

De "N.V. Copa" en de "N.V. Turpa", respectievelijk opgericht in 1960 en 1967, zouden zich specialiseren in de fabricage van fantasiepapieren; het bedrijf Carta Mundi staat sedert 1970 in voor de productie van de speelkaarten. Vanaf 1 januari 1991 veranderde de "N.V. Fabrieken Brepols" haar naam in "N.V. Brepols". Begin van de jaren 1960 werd de offsetdrukkerij van de oude vestiging aan de du Fourstraat nog met een nieuwe vleugel uitgebreid. In 1969 werd de bouw van de huidige Brepolsfabrieken in het industrieterrein aan de Steenweg op Tielen aangevat.

Beschrijving

Behouden fabrieksterrein van circa 1,5 hectare begrepen tussen Baron Frans du Fourstraat ten noorden, Schoolstraat en Akkkerpad ten oosten, de noordelijke bebouwing van Klink- en Otterstraat ten zuiden en de oostelijke bebouwing van de Grote Markt ten westen. De oorspronkelijke fabriek liep door tot aan de Grote Markt, waar ze aansloot bij de woning Brepols/du Four. Van deze herenwoning, gesloopt in 1955 en in 1974 vervangen door het huidige bankgebouw, bleven alleen de paardenstallen en het koetshuis aan het zogenaamde "Tweetorentjesplein" bewaard (zie nummer 4).

Nummer 6, aan Baron Frans du Fourstraat palende conciërgewoning van drie en twee traveeën en drie bouwlagen onder zadeldak (nok parallel aan de straat, Vlaamse pannen), opklimmend tot 1885-1893; bakstenen lijstgevel met houten kroonlijst; getoogde boven- en rechthoekige beluikte benedenvensters, met origineel houtwerk en lekdrempels van arduin; inkom via fabriek. Oorspronkelijk één geheel met de nummers 2 en 4, respectievelijk vervangen door nieuwbouw (nummer 2) of gerenoveerd (nummer 4).

In het verlengde van de conciërgewoning, bakstenen fabrieksvleugel van dertien traveeën en drie bouwlagen onder zadeldak (nok loodrecht op de straat, Vlaamse pannen), eveneens van 1885-1893; lijstgevels met zaagtandfries, houten kroonlijst, getoogde vensters, originele houten ramen; tweebeukige werkruimten met dragende houten constructie op gietijzeren zuiltjes. aansluitende vleugel van vierentwintig traveeën, drie bouwlagen, zadeldak (nok parallel aan de straat, mechanische pannen), uit de periode 1908-1913; getoogde vensters met ijzeren ramen; tweebeukige werkruimten met dragende constructie van beton.

Uitbreiding circa 1930 met parallel gelegen en aanleunende vleugels met platte daken, bakstenen muren, grote betonnen ramen, betonnen overspanningen en pijlers.

In 1937 werd voor de oude drukkerij een kantoorgebouw van dertien traveeën, drie bouwlagen en plat dak, met voorgevel naar de du Fourstraat ingeplant; symmetrisch opgebouwd complex van baksteen en beton in nieuwe zakelijkheid/art deco; begane grond en zijtraveeën bekleed met paremensteen, doorbroken door grote rechthoekige ramen (beton en ijzer); centrale doorgang met inkompartij en lichtarmatuur in art deco; de zeven middelste travee met iets hoger opgetrokken, bepleisterde en witgeschilderde bovengevel, geritmeerd door lisenen en grote, verticale glaspartijen met ijzeren ramen; interieur in nieuwe zakelijkheid, op de bovenverdieping voorzien van een omlopende galerij met ijzeren buisleuningen, granitovloeren, beglaasde tussenwanden. Uit dezelfde periode daterende modernistische inkompartij met afgeronde bakstenen hoekgebouwtjes en ijzeren poort, waarop gedenkstenen met opschrift "Brepols N.V. Anno 1797 Pauselijke Uitgevers, Gebedenboeken, Woordenboeken, Bijbelse en Patristische uitgaven, Agenda, Speelkaarten voor alle landen" en "Fabrieken Brepols N.V. Boek- en offsetdrukkerij, Mechanische binderij, Binderij-Leder, Marokkijnwerk, Albums, Staalboeken." Laatste uitbreiding, 1963, naar Otterstraat toe met vergroting van de offsetdrukkerij, ondergebracht in gebouw van baksteen en beton.

De arbeidershuisvesting in de omringende straten (Akkerpad, Baron Frans du Four-, Lindekens-, School- en Vredestraat) ontstond in nauwe samenhang met de Brepolsfabrieken.