De dorpskern van Heist-op-den-Berg wordt gevormd door een sterke verhevenheid – de "Heistse berg" – met op de top de centraal ingeplante gotische Sint-Lambertuskerk. Rond de kerk is een plein gevormd met als belangrijkste toegangswegen de verbinding met de Kloosterstraat en de verbinding via trappen met de Oude Godstraat. De toegangswegen langs de Bergop (vroegere Kerkweg) en de Landekensstraat zijn eerder van secundair belang.

De toegang vanaf de Oude Godstraat is van groot belang aangezien van daaruit het scherpst de verhevenheid wordt ervaren. Bovendien biedt deze toegang een perspectief gevormd door de trappen, het hekwerk en het groen aan de ene zijde en de open ruimte aan de andere zijde, een perspectief dat afgesloten wordt door de pastorie en het gemeentehuis. De toegang vanaf de Kloosterstraat is van minder belang, het zicht van hieruit wordt gedomineerd door het koor van de kerk.

De parochiekerk werd vroeger omringd door een kerkhof, dat sinds 1898 niet meer in gebruik was, en bij de heraanleg van het plein in 1966-1968 volledig werd ontruimd. Ten westen van de kerk bevindt zich een driehoekig pleintje met de pomp met obeliskbekroning en de achtzijdige schandpaal uit de 17de eeuw, afgezoomd met jonge bomen (2014), vermoedelijk esdoorns op het moment van bescherming (1983).

De bebouwing rond het plein wordt gevormd door een aaneengesloten rij huizen die gevestigd zijn op de rand van de heuveltop. Achter deze huizen liggen de percelen vrij en zijn bezet met groen. De perceelindeling volgt het grondplan van de heuveltop en verloopt volgens een radiaal schema.

De bebouwing zelf is nog vrij homogeen met diverse panden opklimmend tot de 17de en de 18de eeuw, waarvan sommige gerenoveerd zijn, maar hun oude kern behouden. Een aantal woningen zijn beeldbepalend en mogen niet worden afgebroken. Enkele woningen zijn van recente datum, ze wijken wel af van het geheel wat de architectuur betreft, de kleinschaligheid is evenwel gerespecteerd. Een afwijkend element is het schoolgebouw, dat zowel door de grootschaligheid als door de architectuur en de gebruikte materialen afbreuk doet aan het totaalbeeld van het Kerkplein. Hier is ook de grootste ingreep gebeurd op de helling van de top zodat het dorpsbeeld aan deze kant geschonden is.

De oostelijke bebouwing aan de noordzijde van het Kerkplein bestaat hoofdzakelijk uit bescheiden enkelhuizen, waarvan meerdere woningen uit het midden van de 20ste eeuw , maar ook een aantal die dateren uit circa 1900. Deze woningen behielden hun bakstenen lijstgevel, met veelal motieven in gesinterde baksteen (waaronder de dorpswoning op Kerkplein 3).

Ten oosten van de trap die aan de noordzijde van het plein naar de Voogdijstraat leidt, bevindt zich een neoclassicistisch herenhuis uit de tweede helft van de 19de eeuw. Aan de westzijde van die trap staat de Gemeentezaal met datering 1899 die een geheel vormt met de aansluitende neotraditionele eenheidsbebouwing uit circa 1900. Dit geheel is in gebruik door en geïntegreerd in het aanpalende Sint-Lambertusinstituut. De moderne gebouwen van deze vrije Technische en Beroepsschool werden in 1964 ingeplant in de westhoek van het plein.

De westelijke punt van het driezijdige plein wordt gedomineerd door de pastorie van de Sint-Lambertusparochie uit 1769 en opgevat als een dubbelhuis met neotraditioneel getinte haakse vleugel en voortuintje omheind met een ijzeren hekwerk.

Ten zuidwesten van de pastorie wordt de toegang tot het Kerkplein verzekerd door een monumentale trappenpartij – komende vanaf de Oude Godstraat – die de helling overbrugt en aan beide zijden geflankeerd wordt door beplanting met als eindpunt de pastorie aan de noordzijde en het vredegerecht en gemeentehuis aan de zuidoostzijde. Het vredegerecht uit 1867 werd geïntegreerd in het aanpalende gemeentehuis uit de eerste helft van de 19de eeuw. Op de helling net onder deze officiële gebouwen bevindt zich nog een burgerhuis (Kerkplein 16) dat het “Lokaal van de gemeente-ontvanger” genoemd wordt en een breedhuis met aanbouw omvat dat in kern opklimt tot de 17de-18de eeuw en in de tweede helft van de 19de eeuw werd aangepast.

Terug op de zuidzijde van het plein wordt de gevelwand ten oosten van het gemeentehuis gevormd door een ensemble van twee burgerhuizen (Kerkplein 18-19) uit het midden van de 19de eeuw. Vervolgens wijkt de bebouwing iets terug voor een gerenoveerd gebouw met oude kern (Kerkplein 20) wat blijkt uit de geknikte bedaking, het volume en de afgeschuinde daklijst. Volgens oude foto’s droeg dit pand vóór de verbouwing de jaarankers “1716”. De aanpalende Herberg Den Arend (Kerkplein 21), uit 1698 (gevelsteen), vormde vermoedelijk oorspronkelijk één geheel met nummer 22. Den Arend heeft een volledig gewijzigde begane grond, terwijl het buurhuis met eveneens 17de-eeuwse kern in de tweede helft van de 19de eeuw een neoclassicistisch uitzicht kreeg. Vervolgens een smalle dorpswoning (Kerkplein 23) en dan nummer 24, het heemkundig museum "Die Swaene", opgericht in 1956 en heringericht in 1971 onder impuls van Dr. Jozef Weyns, conservator van het openluchtmuseum van Bokrijk en voorzitter van de plaatselijke heemkring in de periode 1966-1974.

De zuidoostzijde wordt gekenmerkt door een opeenvolging van 20ste-eeuwse woningen met centraal het dominerende volume van Herberg De Zwaan (Kerkplein 31) dat opklimt tot de 17de eeuw, maar een neoclassicistisch uitzicht heeft. De gevelwand wordt aan de Kerkhofstraat afgesloten door een sober breedhuis met bepleisterde gevel.

Tussen Herberg De Zwaan en de kerk stond eertijds de gerechtslinde waaronder de vierschaar vergaderde. Ten zuidwesten van de kerk bevond zich op het moment van bescherming (1983) nog een gietijzeren wegwijzer.

Om de helling vanaf de Oude Godstraat te overbruggen is er behalve de trappenpartij naar het Kerkplein, ook een sterk hellend straatje op de zuidflank van de "berg”. Deze straat - Bergop - geeft met een brede bocht op de zuidzijde van het plein uit. Bij het begin van de straat links (aan de voet van de trappen) staat een monument voor de gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog, van 1930 naar ontwerp van L. Liekens. In 1833 werd op deze plaats een boterhal gebouwd die in 1869 omgevormd werd tot gevangenis en opslagplaats van brandweermateriaal en uiteindelijk gesloopt werd vóór 1920. Hogerop in de bocht van de weg is een grasveld voorzien met een monument voor de oorlogsslachtoffers van 1914-1918 en ook diverse architecturale elementen, opgebouwd in de jaren 1950 met recuperatiemateriaal. Onder meer een ijzeren hek tussen neogotische arduinen zuiltjes, een poortje van bak- en zandsteen en een poort met arduinen zuilen, afkomstig van het Pelgrimhof, zijn hier opgesteld.

Op de helling tussen het Kerkplein en Bergop staat – nog voor het grasveld – een vrijstaand burgerhuis (Bergop 4) uit het eerste kwart van de 20ste eeuw met een markante afgeschuinde hoektravee links en aansluitende torenvormige travee op een ronde basis van breuksteen.