Het fort van Kapellen (13 ha) is het oudste betonnen pantserfort van de vesting Antwerpen, gebouwd tussen 1893-1897, met de verdediging van de spoorweg Antwerpen - Roosendaal tot doel.

Een van de vroege forten in de buitenste fortengordel rond Antwerpen

Het fort van Kapellen is in het laatste kwart van de 19de eeuw ontstaan. In die periode gaf men de eerste aanzet tot de uitbouw van de buitenste fortengordel rond Antwerpen. Tussen 1872 en 1878 rijpte het idee om verder van de stad nieuwe forten te bouwen. De eerste aanzet daartoe werd gegeven door de bouw van de forten van Walem en Lier (gebouwd in 1878-93) als bruggenhoofden over de Netelinie. Gaandeweg verschenen er meer forten in de buitenlinie: Steendorp (1882-1892), Duffel (1886-1888), Schoten (1886-1893) en de schans van Berendrecht (1878-1893). Het fort van Kapellen sloot daarbij aan (1893-1897). Op het moment van ontstaan lag de positionering van de buitenlinie nog niet vast. Wanneer vanaf het begin van de 20ste eeuw de buitenlinie ten noorden en oosten van Antwerpen definitief vorm krijgt, positioneren de militairen de forten verder van de stad af. Daardoor liggen de eerder gebouwde forten (Kapellen en Schoten) niet precies op de buitenlinie.

Sperfort langs de spoorweg

De reden waarom de legerleiding al eind 19de eeuw op de bouw van het fort van Kapellen aandrong, heeft te maken met de spoorweg Antwerpen-Roosendaal. Deze belangrijke uitvals- en handelsweg doorkruiste de fortengordel en behoefde extra verdediging. Anders zouden bewapende pantsertreinen de vesting Antwerpen gemakkelijk kunnen binnendringen. Net zoals het spoorwegfort van Duffel functioneerde de versterking Kapellen als sperfort langs een spoorweg.

Het eerste betonnen pantserfort van de vesting Antwerpen (1893-1897)

Ook qua opbouw vertoonde het fort van Kapellen gelijkenissen met het fort van Duffel: de toegang via het redan, het ontbreken van een caponnière in de vestinggracht, maar bovenal de kazernegebouwen langs een smalle (overdekte) binnenplaats met aansluitend een centrale geschutkoepel.

Maar er waren ook opvallende verschillen. In het fort van Kapellen voorzagen de militairen meer geschutkoepels, namelijk vijf. En de toegang naar de geschutkoepels vertrok in Kapellen vanuit de kazernegebouwen via galerijen naar de hoekpunten van het forteiland. Daarin zien we aanzet naar de opbouw van de latere betonnen pantserforten. Het fort van Kapellen was beduidend groter (13 ha) dan het spoorwegfortje van Duffel (9 ha). Maar bovenal was het fort van Kapellen volledig in beton opgetrokken en dat was een grondige vernieuwing in de vestingbouw. Daarmee was het fort van Kapellen het eerste in de hele vesting Antwerpen dat beter dan andere forten de beschieting met de krachtigere brisantgranaten kon weerstaan. Beton was een homogener materiaal dat tegen de toen nieuwe inslaande projectielen standhield.

Wereldoorlogen: het fort kwam niet in actie

Omdat de Duitse belegering van de vesting Antwerpen in 1914 vanuit de regio Brussel – Leuven vertrok, bleven de fortificaties in het noorden volledig buiten schot. De vestingtroepen kregen het bevel stand te houden in de forten, maar toen het duidelijk werd dat Antwerpen zou capituleren, gaf de commandant het bevel de geschutkoepels op te blazen. Op 9 oktober 1914 verliet het garnizoen het fort. Na een mislukte poging om bij het veldleger aan te sluiten, trokken de manschappen naar Nederland, waar ze in kampen werden geïnterneerd.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam het fort niet in actie. De in de jaren 1930 op de hoofdwal gebouwde mitrailleurbunker bleef dus ongebruikt.

Van zwembad tot opslagplaats

Weldra kreeg het fort een andere bestemming. Tussen 1933 en 1948 kreeg de gemeente Kapellen de toestemming om een deel van de vestinggracht als openluchtzwembad te gebruiken. De grootste veranderingen volgden nochtans na de demilitarisering van het fort in 1947: grote delen werden gedynamiteerd en de vestinggracht gedempt, met uitzondering van het keelfront. Omdat het fort tussen 1969 en 1975 naar opslagplaats voor materieel van reserve-eenheden werd herbestemd, werden er zes grote loodsen bijgebouwd. Na jarenlange leegstand gebruikte het Legermuseum de loodsen voor opslag van dubbels en grote stukken tussen 1993 en 2014. Tot op vandaag is het fort militair domein.

Afgetakeld

Het fort van Kapellen is nauwelijks nog herkenbaar als fort van de vesting Antwerpen. Meer dan de helft is afgebroken, de aarden dekken zijn afgegraven, de geschutkoepels verdwenen, van de toegangsbrug staan enkel de pijlers er nog. De enige bewoners van de overblijvende fortgebouwen en de mitrailleurbunker zijn vleermuizen die er overwinteren en ’s zomers foerageren. Het fort behoort tot de Europese speciale beschermingszone of habitatrichtlijngebied voor vleermuizen.