Fort Ertbrand is een betonnen pantserfort van de buitenste fortengordel rond Antwerpen, gebouwd in de periode 1906-14. Naar een infanteriesteunpunt omgevormd in de jaren 1930. Gedeclasseerd in 1947.

Fort Ertbrand is representatief voor een betonnen pantserfort uit de buitenste fortengordel, in de laatste fase van de uitbouw van de vesting Antwerpen (1906-1914). Tussen 1908 en 1914 werd eraan gebouwd. In die periode werden alleen nog betonnen forten opgetrokken, met artillerie die bijna uitsluitend achter pantserkoepels staat opgesteld, goed beschut dus. Dikke betonnen gewelven van 2,5m dik met binnenmuren van 1,4m dik en buitenmuren van 2 tot 4m dik (Gils 1998, 48) waren de enige manier om met de kalibers van toen gebouwen bomvrij te houden. De verschansing was volledig met een vestinggracht omgeven, zodat het forteiland gemakkelijk voor indringers kon worden afgesloten. Deze kenmerken zijn duidelijk zichtbaar in het fort van Ertbrand.

Grondplan samengevoegde caponnières

Kenmerkend voor dit type grondplan is de grachtverdediging vanuit de hoekpunten van het forteiland. Daar staan de caponnières (gebouwen waar de kanonnen beschut staan opgesteld) die door kruiselings vuur de vestinggracht aan het hoofdfront en de zijfronten onder schot kunnen nemen. Bij andere forttypes liggen de caponnières in de vestinggracht of centraal vooraan. Op het digitaal terreinmodel zijn de aanaardingen op de noordelijke hoekpunten goed te zien, maar de gebouwen eronder zijn na 1947 door de ontmijningsdienst afgebroken. Fort Ertbrand is een fort van tweede orde, lichter bewapend dus dan een fort van eerste orde. Goed zichtbaar is dat niet meer, omdat de centraal geplaatste geschutkoepel voor 15cm kanonnen is vernietigd. Het gebouwencomplex is dus maar gedeeltelijk bewaard gebleven. Het bestaat uit een:

• Houten brug over de vestinggracht
• Traditorebatterij aan de ingang, voor de verdediging van de ruimte tussen de schans Smoutakker en het fort van Kapellen
• Keelfrontgebouw met verblijfkamers voor de troepen
• Gang met kamers en toegangen naar de binnenplaatsen
• Hoofdfrontgebouw (slechts gedeeltelijk behouden) met verblijfkamers, toegangen naar de geschutkoepels en toegangen naar de vuurkam boven het hoofdfrontgebouw
• Betonnen holtraverse bovenop het hoofdfrontgebouw
• Vier galerijen vanuit het hoofdfrontgebouw:
  • Twee galerijen vertrekken naar de caponnières op de noordelijke hoekpunten van het forteiland
  • Twee galerijen naar de 5,7 cm geschutkoepels op de zuidelijke hoekpunten met onderweg een toegang naar de 7,5cm geschutkoepel. Het is onduidelijk in welke mate de galerijen doorlopen (of eventueel onderbroken zijn) .
• De geschutkoepels zijn niet goed bewaard, met uitzondering van de 7,5 cm met 5,7cm koepel op de linkerzijde van het keelfront.
• De in beton opgetrokken historische gebouwen zijn een voorbeeld van vroege functionele betonarchitectuur. Het beton beveiligde het fort tegen inslagen van 28cm kalibers.

Niet in werking getreden tijdens de Eerste Wereldoorlog

Hoewel het fort tijdens de belegering van de vesting Antwerpen in 1914 buiten de aanvalssector bleef, heeft het toch schade opgelopen door een sabotageactie van de Belgische fortcommandant. Op 9 oktober 1914 liet die de geschutkoepels opblazen, om vervolgens het fort te evacueren en met het garnizoen naar Nederland uit te wijken. Nog meer schade onderging fort Ertbrand in 1917: de Duitse troepen schakelden het fort toen in de bunkerlinie langs de Nederlandse grens in. Zij metselden de toegang toen gedeeltelijk dicht om het fort gemakkelijker te verdedigen. Andere schade is waarschijnlijk veroorzaakt door de vernietiging van springstoffen en munitie door de Ontmijningsdienst van het Belgisch Leger na 1945. Dat is vooral merkbaar aan het microreliëf, dat stevig is aangetast. De aanaardingen boven op de gebouwen zijn verwijderd en het reliëf op het rechterzijfront is grotendeels weg gegraven.

Omvorming naar infanteriesteunpunt (jaren 1930)

Tijdens het interbellum werden forten en schansen in de buitenste fortengordel naar infanteriesteunpunten omgebouwd. Op het fort van Ertbrand is dat zichtbaar aan de inrichting van gasdichte lokalen die met pantserdeuren konden worden afgesloten. Bovendien werden de meeste forten van de buitenste fortengordel met bunkers versterkt. Uit een plan van 1940 is goed te zien dat bovenop de caponnières van de noordelijke hoekpunten van fort Ertbrand twee ‘abris élémentaires’ aangebouwd waren (KLM, Moskouarchief, nr. 1491, map 3653). In de koepelopeningen van de zuidelijke hoekpunten verscheen telkens een ‘abri tourelle’. De koepels waren daar toch al verdwenen. De betonnen behuizing kon men dus voor de bouw van de bunkers hergebruiken. Alleen in sommige forten in de zuid-oostelijke sector van de buitenste fortengordel zijn deze Belgische bunkers uit het interbellum bewaard gebleven. In het fort van Ertbrand is dat niet gebeurd. Hier bevinden de bunkers zich buiten het forteiland met name langs de antitankgracht of in de zone waar de Duitse troepen in 1917 de Holland-Stellung hadden aangelegd voor de grensverdediging met Nederland. Tijdens het interbellum nam het Belgische leger verschillende van deze bunkers opnieuw in gebruik. In 1947 declasseerde het Belgisch leger de forten en schansen van de vesting Antwerpen. Fort Ertbrand werd wel nog door de ontmijningsdienst van het leger gebruikt voor de gecontroleerde ontploffing van munitie. Tot de militaire overheid het fort in 1970 verkocht.

Landschappelijke context

Het fort van Ertbrand vormt een ensemble met de antitankgracht en het in de nabijheid gelegen loopgravensysteem en de bunkers van de Hollandstellung – Nordabschnitt in Mastenbos en Wolvenbos. Door de bebossing op de forteiland en de beboste omgeving zijn er geen zichtrelaties van en naar het fort. Het fort werd in een bosrijke omgeving gebouwd en ook nu is dat nog zo. Het fort van Ertbrand behoort tot het domein Ertbrand, dat grotendeels uit bos bestaat. De vestinggracht zorgt voor een duidelijk onderscheid tussen het fort en de omgeving. Voor het overige lijkt het fort in het bos op te gaan, ondermeer door de voortschrijdende bebossing van het forteiland. Fort Ertbrand is een Speciale Beschermingszone. Het behoort tot de habitatrichtlijn 'Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitats'.