Het Bos van Ranst wordt gekenmerkt door de afwisseling van bossen met kleinschalige landbouwgebieden en de daarbij horende historische hoeven, wegen en dreven. Het gebied vormt een goed bewaard relict van het grootgrondbezit met landbouw en later ook bosbouw met jacht.

Fysische geografie

Topografie

Het Bos van Ranst ligt net ten noorden van de dorpskern van Ranst in de Centrale Antwerpse Kempen. De begrenzing wordt gevormd door de Schawijkstraat in het noorden, de autosnelweg E34 in het oosten, het centrum van Ranst (Zakstraat en Kastanjelaan) in het zuiden en de Boerenkrijglaan in het westen. Het bosgebied bestaat uit het Muizenbos in het oosten en het Zevenbergenbos in het westen. De gemiddelde hoogte bedraag circa 10 meter +TAW.

De afwisseling van oude gesloten bossen met open landbouwgebieden en de daarbij horende historische hoeven, wegen en dreven resulteren in een esthetisch waardevol landschap. Het contrast tussen de open en gesloten structuren, alsook de dreven en het parkachtige karakter van het Zevenbergenbos, geven het gebied een grote esthetische waarde.

Geologie en bodem

Volgens de tertiair-geologische kaart primeren in dit gebied de groene tot grijsbruine, weinig glauconiethoudende, fijne zanden met schelpen aan de basis van de Formatie van Lillo (plioceen, 5,3 tot 2,6 miljoen jaar geleden). Dit pakket werd tijdens het pleistoceen (2,6 miljoen tot 10 000 jaar geleden) en het holoceen (10 000 jaar geleden tot heden) bedekt door zand- en leempakketten.

In het oostelijk en noordelijk deel van dit bosgebied bestaan de bodems uit natte zandleembodems zonder profiel en matig natte lichte zandleembodems met sterk gevlekte, verbrokkelde textuur B-horizont. Ter hoogte van de Driepikkelhoeve komen matig natte lichte zandleembodems met dikke antropogene humus A horizont voor, in het westen gaat het om matig droge licht zandleembodems met dikke antropogene humus A horizont en matig natte zandleembodems zonder profiel.

Vegetatie

Gezien de ligging van het bosgebied op een overgangszone waar afwisselend Kempense zand- en leemlagen te vinden zijn en kalkhoudende tot kalkrijke bodems dagzomen, herbergen het Muizenbos en Zevenbergenbos een hele reeks overgangen of gradiënten die gepaard gaan met een zeer typische en goed ontwikkelde plantengroei. Enkele percelen ter hoogte van het Muizenbos zijn reeds meer dan een eeuw onafgebroken bebost. Daarmee is het een van de belangrijkste boscomplexen van de provincie Antwerpen.

De Biologische Waarderingskaart (versie 2, 1997-2010) vermeldt de aanwezigheid van zuur eikenbos, zuur beukenbos en eiken-haagbeukenbos in het Zevenbergenbos. Ter hoogte van de Driepikkelhoeve komt een aanplant van grove den voor. Het Muizenbos wordt weergegeven als een eiken-haagbeukenbos, gemengd loofhout, zuur eikenbos en een (vrij) vochtig elzen-eikenbos. Op enkele plaatsen komt een populierenaanplant voor. Grasland en akkers omgeven de bosgebieden. Het Bos van Zevenbergen en het Muizenbos vormen samen een zeer soortenrijk boscomplex met plantensoorten als bos- en keverorchis, eenbes, herfstijloos en slanke sleutelbloem.

Opvallend in dit geheel is het in de zuidwestelijke hoek gelegen domein van het kasteel Zevenbergen, alsook de Kasteeldreef - een oude kastanjedreef - die samen met de zuidelijker gelegen Schoolstraat de lijnrechte verbinding vormt tussen het kasteel en de Sint-Pancratiuskerk van Ranst. Het oostelijk deel van de Kastanjelaan vormt de verbinding tussen de Kastanjelaan en de Vaartstraat (aangelegd na 1903). Dit stukje dreef maakt deel uit van het domein Zevenbergen en wordt reeds afgebeeld op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778). Omstreeks 1850 wijzigde het tracé van de dreef. De oorspronkelijke dreef bestond in 1981 voornamelijk uit zomereiken (Quercus robur). De verbinding met de Vaartstraat omvatte overwegend es (Fraxinus exelsior), zomereik (Quercus robur) en Canadapopulier (Populus canadensis (x)).

Fauna

Talrijke vogelsoorten, waaronder spechten, vinden in dit bosrijke gebied een geschikt broed- en voedselgebied. In dit gebied werden 122 nachtvlindersoorten als zeldzaam geïnventariseerd. Zo komt de iepenkokermot bijvoorbeeld in de provincie Antwerpen enkel voor in het Zevenbergenbos. Bij de dagactieve nachtvlinders kan de oranje espenspanner als een zeer zeldzame soort beschouwd worden. Zeldzame dagvlinders zijn de iepenpage, keizersmantel en kleine parelmoervlinder. Het Bos van Ranst vormt ook een geschikt biotoop voor verschillende vleermuissoorten.

Cultuurhistorie

Op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) is het domein van het omgrachte kasteel Zevenbergen (“Château Sevenbergen”) met in het noordoosten het parkbos met een stervormig padenpatroon en in het zuiden open akkers en weiland reeds duidelijk herkenbaar. Het kasteel was via een dreef verbonden met de dorpskern van Ranst. Ten noorden van het parkbos komen beboste weilanden voor. Ook het Muizenbos is weergegeven. Zowel ter hoogte van de Driepikkelhoeve als de Gasthuishoeve (“Cense Sevenbergenhof”) wordt bebouwing met een moestuintje weergegeven. Omhaagde akkers omgeven de hoeven. De kaart van Vandermaelen (1846-1854) vermeldt de “Gasthuys Hoef” in het noorden en de “Den Dry Pikkel Ferme” centraal in dit gebied. Beide hoeven bevinden zich op dat moment nog in een open omgeving. Het gedeelte van het Muizenbos ten zuidoosten van de Driepikkelhoeve is ondertussen verdwenen. Het parkbos bij het kasteel Zevenbergen is weergegeven als loofbos. Op de topografische kaarten van het Institut Cartographique Militaire (begin 19de eeuw) is te zien dat een gedeelte van het bos net ten noorden van kasteel Zevenbergen heeft moeten plaats maken voor weiland. Ten zuiden van de Gasthuishoeve, alsook ten zuidwesten van het Muizenbos, is het aandeel bos dan weer uitgebreid.

Het goed Zevenbergen, in het bezit van de gelijknamige familie, zou tot circa 1450 een allodiaal goed geweest zijn. Daarna kwam het in bezit van de hertogen van Brabant en deed Arnould van Zevenberghen in 1461 leenverhef voor het goed en de heerlijkheid Ranst. Nadat het kasteel verwoest was door de troepen van Maarten van Rossem in 1542 en Spinola in 1590 liet Godefroid Houtappel in 1613 het kasteel herstellen. Eigenaar Jacques le Roy liet in de tweede helft van de 17de eeuw grote verbeteringswerken uitvoeren. Het kasteel zelf werd in 1914 door brand vernield en in 1968 gesloopt en vervangen door prefabgebouwen. Van het oorspronkelijke kasteel (in het zuidwesten van het gebied) zijn nog de dienstgebouwen en de funderingen van het voormalige kasteel bewaard gebleven. De vierkante funderingen bevinden zich binnen een omgrachting met vijvervorming aan de noordzijde. Het rechthoekig oostelijk voorhof omvat de dienstgebouwen aan de noord- en zuidzijden. Het geheel ligt binnen een driehoekige omgrachting. Het ommuurde voorhof is toegankelijk via een bakstenen brug met boogbrug en een poort bestaande uit hardstenen zuilen met daartussen een gesmeed ijzeren hek. Ten noorden van het kasteel bevindt zich het parkbos.

De Gasthuishoeve bevindt zich in het noorden van het gebied langs de Schawijkstraat. Deze hoeve met losstaande bestanddelen omvat een woonhuis uit de 17de of 18de en 19de eeuw en een rechthoekige langsschuur uit het eerste kwart van de 20ste eeuw aan noordzijde. De hoeve bevindt zich ten oosten van het zogenaamde Drogenhof op een omhaagd domein met een moestuin aan de noordzijde en een vierkante waterput aan de westzijde. Bij splitsing van de ‘Nieuwe hoeve’ ontstond deze Gasthuishoeve. Door erfenis van kannunik Ignatius Georgius van Gessel kwam in 1678 het Sint-Elisabethgasthuis van Antwerpen gedeeltelijk in het bezit van de hoeve. In 1682 bezat het Sint-Elisabethgasthuis de volledige hoeve. Hoeve Drogenhof, eveneens een hoeve met losstaande bestanddelen, dateert uit het derde kwart van de 18de eeuw. De hoeve bevindt zich op een begraasd erf met een moestuin aan de westzijde. Sporen van omgrachting zijn nog aanwezig onder de vorm van een rootvijver aan de noord- en westzijden. Aan de oostzijde van de woning bevindt zich een waterput met houten wip.

De centraal gelegen Driepikkelhoeve op de hoek met de Vaartstraat dateert uit het vierde kwart van de 18de eeuw en ligt aan een erf met daarrond de afgepaalde weiden.

Het Bos van Ranst vormt een goed bewaard relict van het eertijds grootgrondbezit met landbouw en later ook bosbouw en jacht. Getuige hiervan zijn het bewaarde kasteelpark, de oude gedeelten van het Muizenbos, alsook de Gasthuishoeve en de Driepikkelhoeve. In het Muizenbos ligt nog een voormalige lusthofvijver met in de buurt ervan een gloriette (een prieeltje dat volledig door hagen wordt opgebouwd).

De zusters van het Convent van Betlehem zijn sinds 1952 eigenaar van het kasteel Zevenbergen met het omringende domein. Het domein wordt sinds 1998 grotendeels beheerd door Natuurpunt. Enkele hectaren van het domein zijn door het gemeentebestuur ingericht als wandel- en speelbos.