De ‘Abdij van Tongerlo’ is gelegen op grondgebied van de gemeente Westerlo in de Antwerpse Zuiderkempen. De begrenzing wordt gevormd door de Heksenbrug en de Oevelse Dreef in het westen, de Bosstraat in het noorden, de bewoning van Tongerlo in het oosten en Goorken en Overwijs in het zuiden. De dominerende elementen in dit landschap zijn de Norbertijnerabdij en het Kasteeldomein de Meeûs d’ Argenteuil’.

De Norbertijnerabdij gaat als complex terug tot de stichting van een dubbelklooster rond 1130-1133. Vermoedelijk waren de eerste kloosterlingen afkomstig van de Antwerpse Sint-Michielsabdij. Onder andere onder invloed van de Gregoriaanse kerkhervormingen groeide de stichting vrij snel en werd ze een instelling met macht en aanzien. Uit de historische kaarten van Vandermaelen (1854) en oude topografische kaarten (1909) leiden we af dat de inplanting van de abdijgebouwen, alsook het omgevende domein goed herkenbaar en relatief gaaf bewaard bleven sinds de tweede helft van de 19de eeuw. De ommuurde abdijsite met een grotendeels bewaarde omgrachting is toegankelijk via een oude, gekasseide lindendreef, die werd aangeplant in 1678. De voornaamste gebouwen zijn ingeplant rondom een uitgestrekt, begraasd en in 1989 gerenoveerd binnenplein en dateren uit verschillende perioden. De bakstenen ringmuur met schietgaten, steunberen, gedichte bogen en geometrische motieven betreft één van de oudste bouwwerken en gaat terug tot 1479-1482. Het Bisschopshuis, thans een portierswoning met spreekkamers en aansluitend gastenkwartier, werd in 1547 opgetrokken in traditionele Brabantse baksteengotiek. Van de ingrijpend verbouwde oude prelatuur, bleef enkel de vierkante traptoren, het zogenoemde Spaans of Vlaams torentje, met trapgevel uit 1478-1479, bewaard. Het classicistische abts- of prelaatshuis, het verblijf en de ambtswoning van de overste van de abdij, werd gebouwd in 1725-1728. In de bijhorende, ommuurde abtstuin staan grafzerken van 1395 en 1824, alsook een 18de-eeuws prieel of ‘Ostium’. Het eigenlijke kloosterpand en de abdijkerk in neogotische stijl zijn van recentere datum. Zij werden heropgebouwd in 1840, na terugkeer van de kloosterlingen. Nog jonger (1966) is het ‘Da Vinci-Museum’ met één, maar wel heel bijzonder kunstwerk: een getrouwe kopie op doek uit 1500 van het wereldberoemde ‘Het Laatste Avondmaal’. Verschillende van de historische abdijgebouwen hebben vandaag een commerciële invulling gekregen. Zo is de Tiendschuur, Kleine Graanschuur of Boerenkrijgschuur, die werd opgetrokken in 1618, ingericht als abdijmuseum. Oorspronkelijk was het een opslagplaats van graan voor het armenbrood; in 1798 werd ze tijdens de Boerenkrijg door de brigands gebruikt als werkplaats en kazerne. De abdijhoeve uit 1640, een imposant woonstalhuis in traditionele stijl, is vandaag deels een bakkerij en deels een abdijwinkel.

Sinds het begin van haar bestaan, reiken de invloed en de uitstraling van de Norbertijnerabdij in Tongerlo veel verder dan de site die door de abdijmuren wordt afgebakend. De witheren beheersten niet alleen het maatschappelijke leven in Oevel en Tongerlo; in deze twee dorpen monopoliseerde de abt immers ook alle rechten. Daarnaast zouden, zonder de kennis en hulp van de abdij ter bevordering van de landbouw, de levensomstandigheden voor de Kempense plattelandsbevolking in de middeleeuwen nog harder geweest zijn. De abdij kan bestempeld worden als de bakermat van zielenzorg en agrarische ontginning in de Antwerpse Kempen sinds de middeleeuwen.

Het, in de zuidoostelijk hoek van het gebied gelegen, Kasteel de Meeûs d’ Argenteuil’ of ‘Hof ter Bruelen’ werd gebouwd in 1915. Hoogst opmerkelijk is de stijl van het kasteel: zowel het exterieur als het interieur zijn namelijk een perfecte nabootsing van 17de-eeuwse renaissance-architectuur. Het kasteel wordt omgeven door een gaaf bewaard domein met Franse tuin en een landschapspark met vijver. Ook de bij het kasteel horende hovenierswoning en bakhuis bleven mooi bewaard.

Vanuit natuurwetenschappelijk oogpunt is vooral het oude bomenbestand in dit landschap interessant. Dit vertegenwoordigt niet enkel een belangrijke dendrologische waarde, maar biedt tevens goede habitatmogelijkheden voor de avifauna. Uit voorgaande mag blijken dat dit landschap vooral historisch en sociaal-cultureel, maar ook natuurwetenschappelijk een aanzienlijke waarde heeft. Daarnaast is het geheel van abdij, kasteeldomein en omgeving ook esthetisch aantrekkelijk en vormt het daarom een waardevol landschap. De ommuurde site van de abdij, alsook het sterk gesloten kasteeldomein, staan in sterk contrast tot het relatief open, omgevende landschap dat in het noorden als het ware wordt afgebakend door een bebost gebied. De lange lindendreef, die de verbinding maakt tussen de 17de eeuwse lindedreef aan de abdij en de vallei van de Wamp, alsook de door houtkanten omzoomde Oevelse Loop, vormen opvallende structurerende elementen.

• Topografische kaart van België, Philippe Vandermaelen, uitgegeven in 1846-1854, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Herziening derde editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1900-1930, schaal 1:20.000.