Het kasteel van Houtem ligt ten westen van Kapelle-op-den-Bos in de relictzone van de Klein-Brabantse Molenbeken. Als waterlopen vermelden we de Plasbeek en de Hagelboombeek, naast een aantal grachten. De omgeving van het kasteel onderging weinig wijzigingen gedurende de laatste honderd jaar en vormt met haar dreven een prachtig landschappelijk ensemble. In het noorden grenst het gebied aan het gehucht Vinneken. Rond het kasteelpark liggen kleinere bospartijen. De akkers en weiden bezitten nog veel perceelsrandbegroeiingen.

Het kasteel van Houtem te Ramsdonk wordt gekenmerkt door een geleidelijke evolutie van een middeleeuwse, tweeledige ringgrachtsite met woon- en boerderijzone tot een riant waterkasteel met een 18de-eeuwse formele parkaanleg. Het hof van Houtem, destijds een leen van de heren van Grimbergen, werd voor het eerst vermeld in 1180. Uitgebouwd tot kasteel onderging het rond 1880 opnieuw een aantal grote veranderingen. Van het oorspronkelijk gebouw blijven enkel de noordvleugel met oude kern en de zware, hoog boven het water uitstekende funderingsmuren bewaard. De hoeve, ten zuidwesten van het kasteel, werd ingrijpend verbouwd in de 19de eeuw. Inmiddels is ze volledig tot woning ingericht.

Het grootste deel van het kasteeldomein bestaat uit een oud bosplantsoen met enkele dendrologische merkwaardigheden. De formele aanleg bleef beperkt tot de onmiddellijke omgeving van het kasteel: de oeverzones van de slotgracht, de toegangsdreef en de dreven in het bosgedeelte. Het strakke, op het kasteel georiënteerde drevenpatroon en ook de lepelvormige vijver in het zicht van het kasteel werden vermoedelijk in de 18de eeuw aangelegd en komen al op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) voor. Tegen de noordwestelijke rand van het park, nabij het gehucht Molenhoek, ligt het hof Berenbroek, dat via een rechte dreef met het kasteel van Houtem is verbonden. Het is een grote hoeve met vrij recente en verspreide bebouwing. Enkel de ringgracht verwijst nog naar de oude situatie. Samen met het kasteel vormt het een opmerkelijk gaaf bewaarde historische site, verwijzend naar twee middeleeuwse ringwalsites.

• Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.