Scherpenheuvel is gelegen op een heuvelrug in het noordelijke Hageland tussen Aarschot en Diest. Het is een 'nieuwe stad', gesticht door de aartshertogen Albrecht en Isabella, met een stervormige, heptagonale plattegrond, oorspronkelijk verdedigd door zeven bastions en voorzien van drie stadspoorten op de wegen naar Zichem, Leuven en Diest.

Centraal staat de Onze-Lieve-Vrouwbasiliek, die door haar ligging op een heuveltop tot ver in de omtrek zichtbaar is. Een miraculeus Onze-Lieve-Vrouwbeeld, oorspronkelijk volgens de legende opgehangen aan een eik en dat vanaf de 14de eeuw vereerd wordt, ligt aan de oorsprong van deze bedevaartskerk. Ze werd in opdracht van de aartshertogen ontworpen door Wenceslas Cobergher en ingeplant in het midden van de stad.

Het stratenplan is langs de westelijke zijde volledig door het veelhoekige patroon van het plein rond de basiliek bepaald. Een deel van de steenweg naar Aarschot werd in de omschrijving opgenomen omwille van het prachtige vergezicht op de basiliek.

De kerk heeft een symbolische zevenhoekige plattegrond met een overkoepeld centraal volume, geflankeerd door zes lagere kapellen en een portaal. Het geheel is beïnvloed door de Romeinse hoog-renaissance met reeds doorgedreven barokke vormen. De oostertoren wordt als een storend vertikaliserend element ervaren. Het is nog steeds een druk bezocht bedevaartsoord, dat pas in de 19de eeuw echt populair geworden is. Ten oosten van de basiliek liggen overblijfselen van het voormalige, in 1624 gestichte Oratorianenklooster met ondermeer een deel van de voormalige kloostergang, een merkwaardige onderaardse gaanderij. Op een hellend en bebost terrein met taluds bevinden zich de staties van een monumentale kruisweg, eveneens toegeschreven aan W. Cobergher.

In de omgeving is een aantal gebouwen uit de 17de eeuw bewaard gebleven, waaronder een ruime en fraaie renaissancewoning van circa 1600, het zogenaamde ‘Huis der Aartshertogen'. Ten oosten van de de stadskern ligt een heuvelachtig agrarisch gebied van waar men een prachtig uitzicht heeft op de omgeving van de basiliek.