Het kasteel de Merode ligt centraal in het afgebakende gebied, gesitueerd ten oosten van Kortenberg en ten zuiden van de steenweg Leuven-Brussel, op de noordelijke rand van het Brabants leemplateau tussen Leuven en Tervuren. Tevens vormt het gebied een overgang naar de noordelijker gelegen Vlaamse vallei. Een oost-west as wordt gevormd door de drassige vallei van de Aderbeek, de Wasbeek en een aantal grachten, tesamen met een langgerekte park- en boszone. Aan het oostelijke uiteinde van het gebied ligt het nog steeds omgrachte Wijnegemhof. Tussen deze vallei en de steenweg ligt akkerland, ter plaatse Lang Eersel genoemd, ten zuiden van het kasteel de Merode ligt een open ruimte met boomgroepjes en akkerland, aangeduid met het toponiem Veldeke. Het zuidwestelijk deel van Eikelenhof tot kasteel de Merode is een beboste helling met enkele taluds en een holle weg. In feite maakt deze deel uit van de meest westelijk gelegen Diestiaanheuvel.

Sinds het einde van de 18de eeuw is het gebied in grote lijnen weinig veranderd. Kort bij de kern van Kortenberg liggen de overblijvende gebouwen van de abdij van Kortenberg. Deze voormalige benidictinessenabdij werd in het begin van de 12de eeuw gesticht door Godfried I van Brabant. Het is in deze abdij dat in 1312 het befaamde Charter van Kortenberg ondertekend werd. Na de opheffing werd de abdij in 1798 in twee percelen verkocht: het ene omvatte de abdijgebouwen, het andere de Bouwerij of abdijhoeve. Deze hoeve bestaat nog steeds, stallen en schuur werden afgebroken, evenals de grote schuur van de abdij. De abdijgebouwen met de abdijkerk, slaapzaal, hoofdgebouw en verbindingsgalerij, lagen in een vierkant rond de symmetrische kloostertuin. Het geheel was door een gracht omgeven. Heden blijft hiervan nog alleen het hoofdgebouw (abdijkasteel) over, een classicistisch gebouw uit het einde van de 18de eeuw, evenals het Veehof, een overblijvend stuk van de stallen, het paviljoen van de abdis tegen het water en een ruïne op de plaats van de brouwerij-bakkerij. Ook het poortgebouw is nog bewaard gebleven evenals een deel van de omheiningsmuur. In het zuidelijk deel van het domein ligt nog een vijver die vermoedelijk een overblijfsel is van de vroegere ringgracht.

Sedert 1976 beheren de paters redemptoristen de abdij, die nu eigendom is van het aartsbisdom Mechelen. Oorspronkelijk zou er een vestiging van kluizenaressen geweest zijn op de Curtenberg of Eikelenberg, waar ook een kerk stond in 1095. Deze 'bergkerk' werd in 1771 afgebroken en vervangen door een kapel. Na vernieling onder het Franse bewind, kwam er in 1821 een nieuwe kapel op dezelfde plaats. Deze werd nog tweemaal, in 1913 en in 1954 door een nieuwe constructie vervangen. De laatste kapel werd in 1978 gerestaureerd.

De villa Eikelenhof of La Chénaie werd in 1841 door H.J.Verheyden op de Curtenbergh gebouwd, architect was J.P. Clysenaer. Dit landhuis lag op een heuvel en bestond uit een hoofdgebouw en twee zijgebouwen - paardestallen en koetshuizen - symmetrisch opgesteld rond het binnenplein. Cluysenaer wou duidelijk breken met de gewoonte om landhuizen in een vallei te bouwen, hij gaf de voorkeur aan een heuvelrug. Een deel van het domein werd gedurende de laatste decennia van de 20ste eeuw als natuurreservaat beheerd.

Tussen het Eikelenhof en het kasteel de Merode ligt een bebost gebied, de Warande, waar in de 17de eeuw een kapel van Sint-Antonius zou gestaan hebben. Omstreeks 1860 werd op deze plaats de nog steeds bestaande kapel van Onze-Lieve-Vrouw-van-Scherpenheuvel gebouwd in opdracht van graaf Charles de Merode-Westerloo. Meermaals door vandalisme vernield, werd de kapel in 1987 gerestaureerd. Nabij de Aderbeek staat een monument ter nagedachtenis van graaf Werner de Merode. Langs de Prinsendreef ligt een ijskelder. In 1841 werd reeds melding gemaakt van een ijskelder. De huidige ijskelder werd vermoedelijk tussen 1840 en 1850 aangelegd door graaf Amaury de Merode, tegelijkertijd met de S-vormige vijver achter het kasteel. Deze vijver werd doorsneden bij de aanleg van de weg - gedeeltelijk dreef - naar Everberg. De gerestaureerde ijskelder werd in 1989 voor het publiek opengesteld. Nabij de ijskelder lag tot in het midden van de 19de eeuw ook een hermitage of kluis: vermoedelijk ging het om een voor die periode typisch tuinpaviljoen.

De voorgeschiedenis van het kasteel de Merode gaat terug tot in de 14de eeuw, toen de heren van Everberg in het broek het Hof van Montenaken bouwden, dat door een huwelijk in handen kwam van de familie de Rubempré. 17de-eeuwse prenten geven een beeld van een renaissancekasteel met trapgevels en hoektorentjes, omringd door een slotgracht. Langs een ophaalbrug stond het in verbinding met het neerhof en de ingangspoort. In de 18de eeuw kreeg de Franse architect Neuville opdracht om het kasteel om te vormen tot een classicistisch gebouw in Lodewijk XVI-stijl. De oude gebouwen bleven bestaan, maar er werden nieuwe muren in Franse steen voor geplaatst. Het neerhof werd volledig afgebroken en vervangen door twee zijpaviljoenen, waardoor een U-vormig geheel tot stand kwam. Opvallend zijn de Ionische zuilen, het driehoekig fronton en de mansardevensters in het dak. In de 19de eeuw vinden we dan de familie de Merode als eigenaar terug. In 1841 wordt ook melding gemaakt van een hoveniershuis, een oranjerie en een boomkwekerij. In 1848-49 werden de grachten rond het kasteel gedempt, een deel van de dreven werd gekapt, een Engels landschapspark met bijhorende vijver werd aangelegd. Op het einde van de 19de eeuw werden het terras en de monumentale trap aan de achterzijde van het kasteel toegevoegd. In het rechterzijpaviljoen richtte Jean de Merode de melkerij Sint-Martinus in. De stallen zijn versierd met ossekoppen. In 1908-09 werd de schrijnwerkerij in het linker paviljoen omgevormd tot kapel van het kasteel en gewijd aan Onze-Lieve-Vrouw-van-Scherpenheuvel. In dit paviljoen bevinden zich eveneens de paardestallen, koetshuizen en garages.