Het Brakelbos ligt op grondgebied van de gemeente Brakel, ten zuidwesten van Opbrakel.

Fysische geografie

Topografie

Het landschap van het zuiden van de provincies West-Vlaanderen en Oost-Vlaanderen kenmerkt zich door een west-oost gerichte rij heuvels met toppen op ongeveer dezelfde hoogte. Deze restheuvels worden al geruime tijd beschouwd als Diestiaanheuvels, d.w.z. dat zij nabij hun top afzettingen bevatten die horen tot het Zand van Diest. Een recenter model geeft een alternatieve verklaring voor de opbouw en de genese van deze getuigenheuvels (voor het ontstaan van deze restheuvels zie thema ‘Genese van de restheuvels van Vidaigneberg tot Kesterberg’).

De natuurlijke lokale “veldsteen” of zandsteen uit de Formatie van Gent (vroeger Paniseliaan genoemd) die op de hogere heuvels in de Vlaamse Ardennen voorkomt, werd al in de Gallo-Romeinse periode als bouwmateriaal gehanteerd. De typische roestbruine ijzerzandsteen van de Vlaamse Ardennen zou nog minstens tot de 18e eeuw ontgonnen zijn en werd later ook nog aangewend. Fijn Diestiaan en Lediaan zand werd in verschillende zandgroeven of zavelputten op de heuvel van het Brakelbos tot in de 20ste eeuw uitgegraven. In de Vlaamse Ardennen komt een twaalftal heuvels voor die sterk opvallen in het reliëf omdat ze niet alleen allemaal ongeveer een hoogte van rond de 150 meter bereiken, maar ook doordat ze op één enkele west-oost gerichte lijn zijn gelegen. Men noemt deze heuvels ook nog wel ‘getuigenheuvels’. Hun ijzerrijke toppen zijn beter tegen regen, en dus erosie, bestand. Het Brakelbos ligt op één van deze heuvels, op de helling van de Pottelberg meerbepaald. Er zijn verschillende valleitjes aanwezig in het bos en er is het brongebied van de Sassegembeek-Molenbeek, een beek met duidelijke taluds.

De ligging van deze getuigenheuvels, waarvan de helft van deze heuvels zich in de Vlaamse Ardennen bevindt, kan geen toeval zijn. Vandaag zijn de rivieren al verschillende tientallen meters diep ingesneden ten opzichte van het vroegere oppervlak. Dit heeft tot gevolg dat de zandbanken op dit ogenblik als opvallende heuvels in het landschap uitsteken. Hun absolute hoogte neemt af van zuid naar noord. Langs de valleiwanden zijn er verschillende tertiaire ontsluitingen (Bartoonklei, Lediaanzand, Panesiliaanzand,… ). De heuvels tellen verschillende bronbossen. De uitsijpelingsbronnen zijn in verschillende bronniveaus met bronamfitheaters aanwezig, daar waar de waterhoudende zandlagen en ondoordringbare kleilagen elkaar snijden. Zij voeden de talrijke beekjes en waren ook bepalend voor de oudste bebouwing die op sommige plaatsen precies op de bronnenlijn lag.

Cultuurhistorie

Het Brakelbos was een groot boscomplex op de kabinetskaart de Ferraris (1771-1777) en de kaart van Vandermaelen (1854), dat aansloot bij het Muziekbos dat meer westelijk gelegen is. Het werd op de Ferrariskaart Den Breckel Bosch genoemd. Vanaf topokaarten herkenbaar in de huidige vorm. Op de Ferrariskaart staat het Brakelbos tot net ten zuiden van het Hof ten Bosse ingetekend. Rond het hof komt akkerland voor. Ten oosten daarvan loopt de Sassegembeek, met in haar vallei enkele percelen bos maar hoofdzakelijk regelmatige, kleine percelen meers, die met perceelsrandbegroeiingen zijn afgeboord. Hier en daar komt een groter stuk bos voor. Gedurende de volgende eeuwen verdwenen deze stukken bos (ten noorden van zowel Hof ten Bosse als Hof te Fransbeke). Vanaf de kaart van 1937 komt het landschapsbeeld met het huidige overeen. Vanaf de tweede helft van de 17de maar vooral in de 18de eeuw werd het oude wegen- en padennet in bossen op vele plaatsen vervangen door rechte exploitatiewegen. Waar de wegen de beken kruisten, werden bruggetjes in baksteen gebouwd op de plaats van het vroegere wad, zoals aan het Tsjuuskieshol in het Brakelbos. Beuk neemt in Brakelbos een onnatuurlijk groot aandeel in de boomlaag in, als gevolg van aanplantingen na de Eerste Wereldoorlog. Dit leidde onherroepelijk tot de omvorming van een monotoon beukenhooghout, zonder struiklaag en dikwijls is er ook weinig bodemvegetatie. Het Ludwineskruis in het Brakelbos memoriseert de moord op een jonge vrouw in de tweede helft van de 18de eeuw. Kleinschalige zavelwinningen in de bossen op de kamlijn van de Vlaamse Ardennen zijn van alle tijden maar in de 20ste eeuw werden ganse toppen afgegraven en kwamen grote kraters in de plaats. Aan de overzijde van de gewestgrens is de heuvel deels ontbost en afgegraven.

De huidige kerk van Opbrakel is het resultaat van talrijke bouwfasen. Van het Romaanse kerkje uit de 11de eeuw is niets overgebleven. Tegen de westgevel ervan werd in het begin van de 13de eeuw een massieve, vierkante toren met achtkantige luikamer aangebouwd. Hij is opgetrokken uit onregelmatige ijzerzandsteen, terwijl latere herstellingen in gekantrechte zandsteen en in baksteen werden uitgevoerd. De overgang van vierkante torenromp naar achtkantige klokkenkamer gebeurt door middel van halve, diagonaal doorgesneden piramiden, wat nog volkomen aansluit bij de Romaanse bouwtraditie. De driebeukige benedenkerk dateert van 1716. Ze werd in 1754 verbouwd. Ook het driezijdig gesloten koor stamt uit de 18de eeuw. Het rechtlijnig tracé van de Romeinse weg Bavay-Blicqui-Velzeke wordt te Opbrakel in een aantal wegen teruggevonden. Deze weg, die als ‘Chaussée Brunehaut’ bekend staat, doorsnijdt dit gebied.

De kern van de heerlijkheid van Opbrakel zou zeker tot in de 9de eeuw teruggaan. Van de 11de tot de 14de eeuw was de heerlijkheid in handen van de familie ‘van Brakel’. Vier grote pachthoeven waren de zetel van een heerlijkheid en een voortzetting van een ontginningshoeve. Eén daarvan is het “Hof ten Bossche”. Deze imposante historische hoeve staat in een landschappelijke opmerkelijke omgeving: in het noorden van het Brakelbos gelegen, niet ver van een beekvalleitje. Een gekasseide weg leidt langs de boomgaard naar de vierkantshoeve. Deze hoeve was een zetel van de heerlijkheid van het goed ten Bossen, die na erfdeling in 1320 een zelfstandige heerlijkheid geworden was die afhing van de hoofdheerlijkheid Opbrakel. Het “Hof te Fransbeke” werd in 1737-1738 gebouwd ter vervanging van het uit 1572 daterende hof. Dat oorspronkelijke hof, dat gesloopt werd, was meer zuidwaarts en lager gelegen. Over deze pachthoeve zijn weinig historische gegevens bekend.

• Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.
• Gereduceerde Kadasterkaart van België, Dépôt de la Guerre, uitgegeven in 1845-1855, schaal 1:20.000.
• Atlas Cadastral parcellaire de la Belgique, Philippe-Christian Popp, uitgegeven in 1842-1879, schaal 1:5.000.
• Topografische kaart van België, Philippe Vandermaelen, uitgegeven in 1846-1854, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Eerste editie, Krijgsdepot, uitgegeven in 1865-1880, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Tweede editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1880-1884, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Derde editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1889-1900, schaal 1:20.000.
• Topografische kaarten van België, Herziening derde editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1900-1930, schaal 1:20.000.
• Kaart van België, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1928-1950, schaal 1:20.000.
• Kaart van België, Militair Geografisch Instituut, uitgegeven in 1949-1970, schaal 1:25.000.