De abdij van Kolen, vroeger het klooster van Kolen of abdij Mariënlof genoemd, ligt op de rand van droog Haspengouw, op een hoge uitloper van het plateau. De abdij is beeldbepalend voor de omgeving. Diep ingesneden ligt de vallei van de Kleine Herk die hier haar brongebied heeft. Via een historisch voetpad is er via de vallei een verbinding met de dorpskern van Kerniel. De spoorlijn Tongeren-Borgloon doorsnijdt het landschap ten zuiden van de abdij.

Fysische geografie

De abdij van Kolen ligt in het glooiende landschap aan de noordoostrand van het massief van Borgloon, dat zich ruim 30m verheft boven een schiervlakte ten zuiden van de lijn Heks, Bommershoven, Jesseren en Piringen. In het hele overgangsgebied tussen droog en vochtig Haspengouw komt nogal wat reliëf voor met soms zelfs relatief steile hellingen. Deze overgang is bij Kerniel bijzonder goed zichtbaar. De abdij van Kolen staat op een hoogte met in het zuidoosten droog Haspengouw en in het noordwesten het zicht op vochtig Haspengouw. De Kolenberg ten noorden van de abdij is een hoger gelegen plateau met in het oosten en westen respectievelijk de Kleine Herk en de Vilsterbeek die hier diep zijn ingesneden. De aanwezigheid van dit hoge reliëf ten opzichte van het lager gelegen vlakkere gebied ten noordwesten ervan is de reden waarom hier vergezichten mogelijk zijn.

De noordwest - zuidoost georiënteerde asymmetrische vallei van de Kleine Herk is hier landschapsbepalend. Het heeft een steilere, van graften voorziene noordoostgerichte en een zwakkere zuidwestgerichte helling. In het zuidoosten heeft het een amfitheatervormig dalhoofd. De bronnen van de Kleine Herk bevinden zich ongeveer op 89m hoogte. Zij ontstaan op plaatsen waar afwisselend zand- en kleilagen in de ondergrond voorkomen. Het water dringt door de zandlagen tot op het niveau waar de kleilaag het water zijdelings doet afstromen. Waar de kleilaag dagzoomt, treedt het water uit de bodem en ontstaan bronnen (Databank Ondergrond Vlaanderen). Het uittredende water heeft door terugschrijdende erosie een dalhoofd doen ontstaan, het brongebied van de Kleine Herk. Plaatselijk zijn drassige graslanden en populierenaanplantingen (sinds de jaren 1960) kenmerkend voor de beekvalleien. Heel het gebied wordt gekenmerkt door lemige bodems die variëren in droogte, waarbij de natte bodems vanzelfsprekend in de vallei liggen en de droge op hoger gelegen gronden. De vallei van de Vilsterbeek is minder steil en kent een overheersende beplanting met populieren.

Cultuurhistorisch landschap

De cultuurhistorische landschapskenmerken zijn hier, zoals in vele andere gebieden tussen droog en vochtig Haspengouw: een verschillend landgebruik tussen vallei en hoger gelegen gronden, akkers op de hoger gelegen gronden, boomgaarden aansluitend bij de bewoning en natte gras- of hooilanden langs de beken.

De hoogte ten noorden van de abdij, de zogenaamde Kolenberg, is nagenoeg volledig in gebruik als akkerland. Een historische holle weg, parallel met de Kleine Herk, verbindt de vallei van de Vilsterbeek met de abdij. De landschapsbepalende lijnelementen in het gebied zijn de wegen, graften op de steile zuidwestgerichte helling van de vallei van de Kleine Herk, enkele hagen of restanten ervan als perceelsbegrenzing, begroeide beekranden en populierenrijen. De Kolenberg, maar ook de dorpssite van Kerniel aan de valleirand, bieden panoramische zichten op het half-open weidenlandschap met een hoge visuele belevingswaarde.

Opvallend is het voorkomen van de boomgaarden op de oostelijke helling langs de Herk. Op het einde van de 18de eeuw lagen hier kleine boomgaarden bij elk huiskavel langs de Nielstraat van Kerniel. De meeste boomgaarden zijn intussen naar laagstam omgezet en zijn minder kleinschalig, maar het patroon is nog erg gelijkend. In de omgeving van de abdij en op de valleirand van de Vilsterbeek zijn nog weiden met restanten van hoogstamboomgaarden, soms omhaagd door meidoorn.

De opkomst van de fruitteelt leidde in 1879 tot de aanleg van de spoorweg Drieslinter-Tongeren (erfgoedobjecten/304755), ook wel fruitlijn genoemd. Het spoor ligt hier op een verhoogde bedding waardoor de vallei van de Kleine Herk werd afgesneden van haar bronnen. Aan de oostzijde van het talud liggen de bronnen en aan de westelijke zijde de ingesneden vallei van de Kleine Herk. Even drastisch is de recente vervanging van hoogstamboomgaarden door laagstamfruitteelt, gepaard gaande met de schaalvergroting in de landbouw. Na de Tweede Wereldoorlog nam het economisch belang van de spoorverbinding af. De sporen werden over heel de lijn gedurende de jaren 1970 en 1971 opgebroken. Vanaf 1994 werd op de spoorwegzate een fietsroute aangelegd.

De abdij

De Abdij van Kolen, ook Mariënlof genaamd, is de structurerende beelddrager van het gebied, gelegen op de westelijke valleirand nabij de bron van de Kleine Herk. Het is het oudste van drie kloosters die de Kruisheren van Hoei gedurende de 15de eeuw in de Zuidelijke Nederlanden gesticht hebben. Aan de basis van de stichting van het klooster ligt Maria van Colen, weduwe van Jan van Mettekoven, heer van Gors-Opleeuw. Na een mislukte poging op een andere locatie in Borgloon, slaagde ze in 1438 wel in de oprichting van een kruisherenklooster op de huidige locatie. De eerste gebouwen waren grotendeels in vakwerk opgetrokken. In de tweede helft van de 15de eeuw viel het klooster ten prooi aan plunderingen en vernielingen. Naar aanleiding van de geleden schade vroeg het klooster aan Rome om de parochie van Kerniel en haar rijkelijke bezittingen bij het klooster te voegen, een verzoek dat in 1486 werd goedgekeurd. Sindsdien oefende één van de kloosterlingen het priesterambt in Kerniel uit. Hij verplaatste zich tussen klooster en kerk via een kerkwegel die nog altijd bestaat. De huidige aanblik van het klooster wordt grotendeels bepaald door ingrepen en restauraties eind 17de-18de eeuw, met een toevoeging rond 1840. In de 18de eeuw liet het klooster vijvers afdammen op de Kleine Herk, waarschijnlijk voor de viskweek.

De Franse revolutie betekende het einde van het kruisherenklooster. In 1797 werd het klooster met de kerk en aanhorigheden openbaar verkocht. In 1822 herwon het klooster zijn oorspronkelijke functie en namen cisterciënzerinnen er hun intrek. In het complex werd een schooltje ondergebracht. Het aantal kloosterzusters nam in de 19de eeuw snel toe. In 1917 werd nog een nieuw schoolgebouw opgetrokken buiten het kloostercomplex. Het huidige kloosterpand met de kerk in de zuidwestelijke vleugel ligt aan een gekasseide erf dat aan de overige drie zijden door hoevegebouwen is omringd. Ten westen en zuiden van de abdijgebouwen bevindt zich een ommuurde nutstuin en boomgaard. De voormalige noordelijke hoogstamboomgaard ten oosten van de abdij is nu hoofdzakelijk een siertuin, nog steeds omringd door een meidoornhaag. De bomen van de oostelijke boomgaard werden tussen 1923 en 1979 gerooid maar de weidefunctie bleef behouden. Uit de vergelijking van het historisch kaartmateriaal met de huidige topografische kaarten blijkt dat het wegen- en perceleringspatroon, alsook het bodemgebruik in dit landschap grotendeels ongewijzigd gebleven zijn.

De abdij is altijd nauw verbonden geweest met het dorp Kerniel. Het kerkpad tussen dorp en abdij benadrukt deze band. De huidige Sint-Pantaleonkerk is gebouwd in 1832 als vervanging van een ouder gebouw op dezelfde plaats. De pastorie van Kerniel ligt tegen het dorp, bovenaan de helling van de vallei van de Kleine Herk. Aangezien de Kruisheren het pastoraat van Kerniel waarnamen, bezat de parochie lang geen pastorie. De huidige pastorie werd in 1840 gebouwd als een alleenstaand breedhuis in neoclassicistische stijl.

In het kader van de ruilverkaveling van Jesseren (afgerond 2016) is de omgeving van het klooster heringericht. De wegen werden verhard met respect voor de landschappelijke inpassing, de voormalige parking heraangelegd en deels omgezet in boomgaard. Aan de toegang tot de abdij kwam een pleintje.