'Het Zalfens Gebroekt' is een uitgestrekt moerassig gebied met een centraal gelegen bos omgeven door een kleinschalig landbouwgebied rijk aan opgaande landschapselementen.

De oorspronkelijke structuur van het gebied wordt gevormd door de wisselwerking tussen de ondergrond, de bodem, het reliëf en de waterhuishouding. Deze ‘natuurlijke structuur’ is de vertrekbasis van alle latere ontwikkelingen van het gebied. De belangrijkste elementen van de oorspronkelijke structuur zijn: De aanwezigheid van een hoogterug of Kempische cuesta die van west naar oost door de Antwerpse Kempen loopt en in Malle net ten noorden van het kasteeldomein de Renesse en het centrum van Oostmalle gelegen is. De dorpskernen van de gemeente Malle (Westmalle en Oostmalle) liggen net ten zuiden van deze 29-30 meter hoge cuestarug. Ten noorden van Oostmalle-dorp en dus op de cuestarug, is het landschap vlak en open. Immers de kleiplaat vormt de grens met de cuesta. Klei is een vruchtbare ondergrond. Dit verklaart waarom hier de belangrijkste landbouwactiviteiten plaatsvinden. Ten zuiden van de cuesta is het landschap meer gesloten en bebost, want de ondergrond bestaat er uit zandformaties. Het ‘Zalfens Gebroekt’ is in deze zandige depressie gelegen.

De waterscheidingslijn tussen het Schelde- en Maasbekken ligt net iets ten noorden van de gemeente Malle. Het gevolg is dat de beken van noord naar zuid afwateren en zo kleine bijriviertjes van de Kleine Nete vormen.

Fysische geografie

Het geologische substraatmateriaal in de provincie Antwerpen bestaat uit losse sedimenten van zand en klei. Door het proces van differentiële erosie werden de zachte zandlagen afgevoerd en bleven de harde kleilagen als een heuvel in het landschap achter. Zo ontstonden binnen de provincie Antwerpen twee zgn. cuesta’s, de cuesta van de Klei van Boom in het zuiden van de provincie en een kleinere cuesta van de Kleien van de Kempen in het noorden. Het reliëf van een cuesta bestaat uit een lange heuvel met ten zuiden een relatieve steilrand en ten noorden een zeer zacht afhellende rug. De beide cuesta’s verlopen oost-west en min of meer evenwijdig aan elkaar. Tussen de cuesta’s komt een zeer uitgestrekte depressie voor. Het middengedeelte van de provincie Antwerpen behoort hoofdzakelijke tot deze depressie. Het Zalfens Gebroekt ligt op de zuidflank van de Kempense microcuesta. De hoogte van deze cuestarug bedraagt ca. 30 meter in het westen en ca. 40 m in het oosten. Het reliëf binnen het gebied is vrij vlak. De ondergrond ten zuiden van de cuestasteilrand bestaat uit herwerkte zanden van de Formatie van de Kempen. Ter hoogte van het Zalvens Gebroekt zijn dit olijfgrijze tot bruine, kleihoudende zanden van het Lid van Malle. In het valleigebied van de Zalfense beek komen zandige opduikingen (donken) voor.

De bodem is ontstaan uit het Quartair eolisch dekzandmateriaal afgezet tegen het einde van de laatste ijstijd. De bodems variëren binnen het gebied van droog zand in het noorden ter hoogte van Zalfen, vochtig en nat zand aan de randen en nat zandleem in het centrum. Op een enkele plaats in het bosgebied komt kleigrond voor.

De Visbeek (De Defte Beek) loopt centraal doorheen het gebied. Ze ontspringt ten noorden tussen de dorpscentra van Westmalle en Oostmalle. De Zalfense beek is een zijbeek van de Visbeek en ontspringt ter hoogte van Heihuizen. Ten zuiden van de autosnelweg mondt de Visbeek op haar beurt uit in de Molenbeek. De Eindhovensebeek in het zuidwesten, watert niet af via de Visbeek maar mondt uit in de westwaarts gelegen Klein Wilboerebeek die op haar beurt ter hoogte van de grens van Pulderbos en Zandhoven in de Molenbeek uitmondt. De waterlopen zijn allen noord-zuid georiënteerd door de ligging op de zuidelijke flank van de oost-west gerichte heuvelkam. De grondwatertafel ligt niet diep. Het gebied is dan ook vrij nat. Dit verklaart de vele drainagegreppels.

Cultuurhistorie

Op de Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden van Graaf de Ferraris (ca. 1777) wordt het Zalvens Gebroekt gekarteerd als een moerassig gebied, hoofdzakelijk bestaande uit natte graslanden die door houtkanten of bomenrijen in percelen zijn opgedeeld. Akkers komen voor ten noorden van het gebied (Zalfen) en aan de periferie met Graffendonk. Op de kaart van Vandermaelen (1854) blijft deze situatie nagenoeg ongewijzigd. Het gebied wordt ‘Het Broek’ genoemd, refererend naar het gebruik als natte hooilanden. Enkele percelen zijn bebost. De randen zijn in gebruik als akker. Op de topografische kaarten van het Militaire Geografische Instituut (1872 en 1925) valt op dat het landschap vrij stabiel blijft. Er treedt enkel een verdere bebossing op aan de randen ten nadele van de resterende heide. De topografische kaart van het Militair Geografisch Instituut uit 1970 en het orthofotoplan uit 1971 geeft een beeld zoals het vandaag nog bestaat. Verschillende van de vroegere beemden werden opgeplant met populier of verbosten door het in onbruik raken van de hooilanden, waardoor het voorheen open beemdenlandschap in het centrum meer gesloten werd. Het orthofotoplan uit 1990 laat geen fundamentele veranderingen meer zien. De Centrale Archeologische Inventaris (CAI) vermeldt een 17de-eeuwse schans in de zuidoostelijke hoek.

Vandaag bestaat het Zalfens Gebroekt uit een complex van zeer waardevolle, natte elzenbroeken, zure eikenbossen en populieraanplantingen omgeven door (soortenarme) graasweiden, ruigten en akkers met tal van kleine landschapselementen. Deze variatie aan biotopen en structuren is de oorzaak van de grote soortenrijkdom aan planten en dieren binnen het gebied. Naast het agrarische gebruik wordt het grootste gedeelte beheerd in functie van de jacht. Meerdere ‘hoogzitten’ en jachthutten zijn in het gebied aanwezig.