erfgoedobject

Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar

landschappelijk geheel
ID
135367
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/135367

Juridische gevolgen

Beschrijving

De ‘Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar’ ten noorden van het dorpscentrum van Bonheiden ligt fysiek ingesloten tussen de steenwegen Mechelen-Keerbergen in het zuiden en Mechelen-Westerlo (N15) in het noorden.

Fysische geografie

De Bruinbeek (of Bruine Beek) loopt centraal van oost naar west door het gebied. De laaggelegen, vochtige alluviale gronden rondom de beek en de hoger gelegen gronden aan de noordelijke, oostelijke en zuidelijke periferie zijn te beschouwen als de oorspronkelijke structuur van het gebied en zijn te beschouwen als vertrekbasis van alle latere ontwikkelingen van het gebied. De belangrijkste elementen van deze natuurlijke structuur zijn de ondergrond, de bodem, het reliëf en de waterhuishouding.

Geologie, geomorfogie en reliëf

Het geologische substraatmateriaal in de provincie Antwerpen bestaat uit losse sedimenten van zand en klei. De ondergrond ter hoogte van 'Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar' wordt gevormd door de zogenaamde Formatie van Boom (synoniem Klei van Boom) en bestaat uit een grijze siltige klei of kleiig silt van mariene oorsprong.

De vallei van de Bruine beek is gelegen ten noorden van de stuifzandrug die is ontstaan aan het eind van de laatste ijstijd. Het zand uit de brede en onbegroeide Dijlevallei waaide weg en vormde een zandwal nabij de noordelijke rand van de Dijle. De duin is met een gemiddelde hoogte van 10 meter hoger gelegen dan de vallei. Door lokale verstuivingen vormden zich hierin later duintjes. De Bruinbeekvallei ligt lager dan deze zandrug en de hoger gelegen gronden van Sint-Katelijne-Waver in het noorden en vormt zo een natte alluviale depressie.

Bodem

De bodem is ontstaan uit het Quartair eolisch dekzandmateriaal afgezet tegen het einde van de laatste ijstijd. De bodems variëren in het gebied van nat zandleem in het centrale deel van de vallei, geflankeerd door vochtig zand verder van de Bruinbeek verwijderd. De bodems op de linkeroever van de Zennekensbeek (tussen het kasteel van Berentrode en de beek) bestaan uit nat zand. Vochtig zandleem komt voor in een zone ten noorden van het gehucht Harent in het oosten van het gebied. Op de hoger gelegen gronden ten westen van de Priorij van Bethlehem bestaat de bodem uit droog zand.

Rondom de woonkernen van Bonheiden-centrum, de bewoning langs de Oude baan en de Putsesteenweg, ten noorden van het gehucht Harent en het kasteeldomein van Zellaar komen typische plaggenbodems voor. Ze zijn ontstaan door eeuwenlange bemesting van de oorspronkelijke bodem met stalstrooisel. Deze bodems zijn getuigen en overblijfselen van een zeer oud landbouwgebruik.

Hydrografie

De Bruine beek doorkruist het gebied van oost naar west. De beek ontspringt ten westen van het dorpscentrum van Onze-Lieve-Vrouw-Waver. Ze stroomt door het open akker- en weidelandschap van Sint-Katelijne-Waver en ontvangt net ten noorden van de afbakening haar eerste bijbeek: de Waverse beek. De belangrijkste bijbeek van de Bruine beek is de Leybeek –Zennekensbeek. Deze beek ontspringt ten zuiden van de verbindingsweg Mechelen-Keerbergen (ter hoogte van de Boeimeerstraat) en loopt overwegend noordwestwaarts en vervoegt de Bruine beek ten noorden van het kasteel van Berentrode. De Putsebaanloop is een derde bijbeek van de Bruine beek. Ze verloopt parallel met de N15 en vormt de noordgrens van het gebied. Een netwerk van greppels en sloten werd in de loop der tijden gegraven ter ontwatering van het natte valleigebied. Bestaande open waterpartijen betreffen de slotgracht rondom het kasteel van Zellaar, de ringvijver in het domein van Zellaar, de restanten van de slotgracht rondom de hoeve Vredestein langs de Oude Baan en een aantal vijvers in de vallei. De grondwatertafel ligt over het algemeen niet diep.

Cultuurhistorie

De vallei van de Bruine beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar is een mozaïek van open (weilanden, akkers, sportterreinen), halfopen (ruigten) en gesloten (bossen) structuren met een zeer geringe bebouwingsdichtheid en een netwerk van kleine landschapselementen als houtkanten, historische dreven en kleine bosjes. De ligging van het gebied bij de dorpskern van Bonheiden, de aanwezigheid van plaggenbodems en bijzonder waardevolle historische hoeven (zie verder) wijzen er verder op dat dit gebied de oorspronkelijke landbouwkern van Bonheiden was. Uitgaand van het actuele bodemgebruik kan het gebied opgedeeld worden in: het kasteeldomein van Zellaar met het Zellaerbos; de omgeving van het kasteel Berentrode en Kleine Krankhoeve (bossen, sportterreinen en weilanden); de vallei van de Bruine beek als geheel.

Het kasteeldomein van Zellaar met het Zellaerbos

Historiek

Naar verluidt is het waterslot gebouwd in het midden van de 13de eeuw door Wouter Berthout, Heer van Mechelen. Het Het kasteel van Zellaar werd achtereenvolgens bewoond door verschillende adellijke families. Op een afbeelding van 1692 staat ‘Castellum Zellaert’ als een waterkasteel met ophaalbrug, hoektorens en hoge trapgevels. Op een tekening van 1851 is het middeleeuwse uitzicht verdwenen en wijzen het middenrisaliet en het mansardedak op verbouwingen. In de 19de eeuw werd het vervallen kasteel gesloopt en in 1885 vervangen door de huidige pseudomiddeleeuwse waterburcht opgetrokken met stenen afkomstig van de forten van Vilvoorde. Het is geïnspireerd op een Loirekasteel uit de 15de eeuw. De bijgebouwen zijn oorspronkelijk gebouwd als koetshuis en paardenstal.

Op de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden van Graaf de Ferraris (1771-1777) bestaat het kasteeldomein uit het eigenlijke kasteel omgeven door een slotgracht met vier bijgebouwen en een strak aangelegd park. Vanuit het kasteel is er zicht op een langwerpig aangelegde vijver die het verlengde is van een centrale dreef. Ten oosten van het kasteelpark en ten zuiden van de huidige Oude Baan bevinden zich een aantal hoevegebouwen. Naast het kasteel loopt een dreef die het kasteel met de kerk van Bonheiden verbindt (de huidige Zellaerdreef). Minder dan een eeuw later toont de historische kaart van Vandermaelen (1854) geen grote veranderingen. Uit de kaarten van het Dépôt de la Guerre (gedrukt in 1873) en het Militair Cartografisch Instituut (gedrukt in 1924) blijkt dat er een aantal bijgebouwen bij het kasteel zijn bijgekomen. Was het kasteel voordien nog niet in het park geïntegreerd, valt op dat dit op het einde van de 19de eeuw wel het geval is. De grootte van het eigenlijke kasteeldomein verandert nagenoeg niet. Ook de opbouw van het domein blijft behouden. Op de kaart van 1936 blijft de toestand status quo. De topografische kaart van het Militair Geografisch Instituut uit 1970 en het orthofotoplan van 1971 laat geen ingrijpende veranderingen in het domein zien. Langs de Zellaerdreef verschijnt een nieuw modern gebouwencomplex: de Abdij van Bethlehem, een klooster van de Zusters Benedictinessen, gebouwd in 1965. Ook op de orthofoto van 1990 en een luchtopname uit 2003 blijft de situatie voor het kasteeldomein nagenoeg ongewijzigd.

Het kasteel van Zellaar is opgenomen in de Centrale Archeologische Inventaris (CAI) en wordt beschreven als een relict uit de late middeleeuwen. Ook de Vredesteinhoeve wordt in de inventaris vermeld als een relict uit de 16de eeuw.

Huidig bodemgebruik

Het huidige kasteeldomein is in de loop der tijden nagenoeg onveranderd gebleven. Het kasteel en bijgebouwen zijn in gebruik als bezinningscentrum. Het kasteelpark is één groot parkbos met mooie dreven en een grote ringvijver. Karakteristieke boomsoorten zijn Zomereik, Beuk en Haagbeuk die het bos een vrij natuurlijke aanblik geven. Platanen en tulpenbomen zijn andere opvallende bomen in het kasteelpark. Bosanemonen, grootbloemige muur, veelbloemige salamonszegel, lievevrouwebedstro en robertskruid zijn enkele typische planten die in het voorjaar kleur geven aan het bos.

De omgeving van het kasteel Berentrode en Kleine Krankhoeve

Historiek

Het kasteel van Berentrode, op het einde van de majestueuze Berentrodedreef, is een voormalig jachtslot, een met water omgeven versterkte burcht. Wanneer en door wie de burcht precies is gebouwd is niet met zekerheid gekend. Vermoedelijk dateert het goed van voor de 13de eeuw. Vanaf de 16de eeuw werd het goed bewoond door verschillende generaties van de families Wyts en later Baert. Tegen het slot werd in 1671 een woning aangebouwd door Florent-Henri Baert, Heer van Berentrode en schepen van Mechelen. In de 18de eeuw wordt Berentrode verkocht aan Jeanne-Isabelle Vecquemans, gravin douairière van Geldenaken die de aankoop deed voor haar zoon Philippe-Engelbert Joseph de Romrée. Later verandert het goed nog een aantal keer van individuele eigenaar tot het in de 19de eeuw eigendom wordt van drie landbouwersgezinnen. Het kasteel van Berentrode bestaat vandaag nog steeds uit drie delen. Het middendeel, het hoogste en het oudste, was een versterkte hoeve met trapgevels en een slottoren. Ze was omwald door een walgracht die nu gedempt is. Het westelijk deel werd later bijgebouwd toen het gebouw een jachtslot werd en draagt het jaartal 1671. Het oostelijk deel werd als hoevegebouw gebouwd in 1755. Bij het gebouw hoorde ook een boomgaard, maar die is thans verdwenen.

De Krankhoeve of meer in het bijzonder Kleine Krankhoeve wordt voor het eerst vermeld in 1508 toen de bestaande hoeve verkocht werd aan het Krankenhuis van het Mechelse Begijnhof. Ze werd eertijds gebouwd aan de rand van de heide vermoedelijk door de eerste bevolking van Bonheiden. Volgens een huurcontract uit 1547 bestond de hoeve toen uit een hoofdgebouw, een schaapskooi, een borreput en een schuur. Er stond ook een 'stenen huisje' dat de pachter niet mocht gebruiken. In de loop der tijden werden verschillende verbouwingswerken aan de hoeve uitgevoerd zoals het optrekken van een nieuwe stal (1609) en een nieuwe schuur (1616-1617). In 1661 werden de lemen stalwanden vervangen door baksteenmuren. In de 18de eeuw werden alle lemen en houten muren vervangen door baksteen. Na de Franse Revolutie kwam de hoeve onder beheer van de Burgerlijke godshuizen van Mechelen. In 1888 werd de hoeve verkocht aan baron de Vrière, eigenaar van kasteel Zellaer. In 1951 kwam het door erfenis in handen van baron G. Orban de Xivry, die het goed in 1971 verkocht aan de gemeente Bonheiden. Het werd door de gemeente gerestaureerd en ingericht als ontmoetingscentrum.

Het waterslot van Berentrode wordt op de Kabinetskaart van de Ferraris (1771-1777) weergegeven als een langgerekt gebouw (in het verlengde van de Berentrodedreef) dat door een ringgracht (niet volledig gesloten) is omringd. Ten noorden van het kasteel, buiten de ringgracht, staat een ander gebouw (vermoedelijk een hoeve) omgeven door een boomgaard. De huidige Berentrodedreef is reeds als dreef aanwezig en verbindt het kasteel met de dorpskerk. Het kasteel is omgeven door akkers (allen afgezoomd door hagen of houtkanten) en bossen. Ten zuiden van de Berentrodedreef en het kasteel bevindt zich een heidegebied dat voor een deel bestaat uit een ‘Camp de l’exercice d’Artillerie’, een militair oefenterrein met enkele gebouwen langs de Berentrodedreef. De Krankhoeve is ten westen van het kasteel gelegen en bestaat uit vier afzonderlijke gebouwen waaronder het woonstalhuis, de schuur en het bakhuis. De hoeve is in het noorden, oosten en westen omgeven door akkers. Ten zuiden grenst de hoeve aan de heide (deel van de smalle heidegordel ten oosten van Bonheiden-dorp) en bos. Op de kaart van Vandermaelen (1854) is van deze heide niets meer terug te vinden. Ze werd omgezet naar akker of bos. Het kasteel van Berentrode is nog steeds omgeven door een ringgracht. De kaarten van latere datum (Dépôt de la Guerre (1877), Militair Cartografisch Instituut (1924) en het Militair Geografisch Instituut (1950) laten geen ingrijpende veranderingen zien. Het aandeel bos neemt wel af ten voordele van akkers en weilanden en het wegenstelsel neemt verder uitbreiding. Ten westen van de Krankhoeve vindt er een wijziging plaats in de jaren tachtig van vorige eeuw. Het orthofotoplan van 1990 toont sportvelden (atletiekpiste en voetbalvelden) en een gebouw op een plaats die volgens de luchtfoto van 1971 nog bestond uit akkers en weilanden achter en naast de Krankhoeve. Deze wijziging is het resultaat van het Bijzonder Plan van Aanleg (BPA) Krankhoef dat in 1981 werd goedgekeurd.

De Kleine Krankhoeve is in de Centrale Archeologische Inventaris (CAI) opgenomen als monumentaal relict uit de vroege 16de eeuw. Het Kasteel Berentrode dateert uit de late middeleeuwen. Bij opgravingen werden funderingen, pot- en schotelscherven en enkele 15de-eeuwse munten gevonden.

Huidig bodemgebruik

Het oosten van het deelgebied wordt gevormd door de open sportterreinen en wordt rondom begrensd door dreven en bossen ten noorden van de Krankhoeve. De hoofdboomsoorten in deze bossen zijn voornamelijk zomereik, gewone beuk, tamme kastanje en esdoorns. In de lager gelegen delen, tegen de Bruinbeek, zijn dit hoofdzakelijk populieren, elzen en essen.

De gerestaureerde Kleine Krankhoeve met omgevend grasveld is sinds de jaren 1970 omgevormd tot ontmoetingscentrum. Ten noorden van de hoeve bevindt zich een nieuwe moestuin, speeltuin en boomgaard. Rondom het kasteel van Berentrode, dat uit drie wooneenheden bestaat, is de ringgracht verdwenen. Het open landschap rondom het kasteel is een mozaïek van voornamelijk graslanden (weilanden), akkers, bomenrijen, houtkanten en hagen.

De vallei van de Bruine Beek als geheel

Historiek

Op de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden van Graaf de Ferraris (1771-1777) springt onmiddellijk de historische perceelsindeling van het beekdallandschap op. Nagenoeg alle percelen zijn in landbouwgebruik (akkerland, weiland) met uitzondering van het parkdomein rond het kasteel van Zellaar, de bossen rond het kasteel Berentrode en de zuidrand van de afbakening die gekarteerd is als ‘Bruyère de Bonheyden’. Ten zuiden van het kasteel Berentrode is een deel van deze heide een ‘Camp de l’exercice d’Artillerie’, een militair oefenterrein. Deze heide loopt in een smalle gordel ten oosten van het dorpscentrum van Bonheiden en vormt een rug tussen de valleien van de Bruine beek en de zuidelijk gelegen Dijlevallei. Minder dan een eeuw later toont de historische kaart van Vandermaelen (1854) geen grote veranderingen. De voornaamste wijziging houdt verband met de op de kaart van Graaf de Ferraris aangeduide ‘Bruyère de Bonheyden’. Het heidegebied is nagenoeg volledig bebost of omgezet in akker- of weiland. Het militaire oefenkamp in de omgeving van Berentrode is verdwenen. Opvallend is wel de rechttrekking van de verbindingsweg Mechelen – Westerlo (N15) aan de noordrand van het gebied. Sommige hoevegebouwen krijgen een naam: Bleyden Berg Ferme, Kranke hoef, Kleyn Kat Hof, Put hof, Krante hoef.

Een vergelijking van de historische kaarten en luchtfoto’s van de twintigste eeuw laat weinig veranderingen zien in het landschapsbeeld. In de tweede helft van de voorbije eeuw neemt de bebouwing toe aan de randen van het gebied.

In de Centrale Archeologische Inventaris (CAI) worden voor dit gebied enkele hoeves uit de late middeleeuwen, 16de en 18de eeuw vermeld. Binnen de perimeter van het gebied zijn de archeologische vondsten zeer beperkt. De geomorfologische en bodemkundige toestand van de beekvallei laat echter vermoeden dat de kans op archeologische vondsten in de toekomst mogelijk groter is. Zo vindt men binnen beekdalen vaak veensequenties, metaaldepots uit de bronstijd, rituele deposities, oude beekovergangen, houten werktuigen, enzoverder.

In enkele zones binnen de perimeter komen bodems met dikke antropogene humus A horizont voor. Deze zogenaamde 'plaggenbodems' zijn ontstaan sinds de late middeleeuwen als gevolg van bemesting. Onder het plaggendek zijn oudere sporen vaak zeer goed bewaard.

Huidig bodemgebruik

Ten oosten van het kasteelpark van Zellaar (de Zellaerdreef) bestaat de vallei hoofdzakelijk uit open weilanden, akkers, gemengd bos en enkele woningen. Ten noorden van de Bruinbeek is het landschap vergelijkbaar: een groot aandeel graslanden en akkers bepalen het open landschapsbeeld. Houtkanten en bomenrijen zijn de voornaamste opgaande elementen. Waar de percelen om welke reden dan ook niet meer in agrarisch gebruik zijn evolueerden ze tot ruigte of struweel. Gesloten bos is schaars. Een smalle strook bos van populieren, eiken en naaldhout begeleidt beide zijden van de Waversesteenweg. Ten westen van de Leybeek en ten zuiden van de Pelgrimstraat heeft de vallei een meer gesloten karakter door het voorkomen van verschillende populieraanplantingen en percelen loof- en gemengd bos.

Hoewel het aandeel lijnvormige landschapselementen (bomenrijen, houtkanten, hagen) in vergelijking met de historische kaarten afgenomen is, heeft de vallei toch nog het kleinschalige karakter weten te bewaren.

  • Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.
  • Gereduceerde Kadasterkaart van België, Dépôt de la Guerre, uitgegeven in 1845-1855, schaal 1:20.000.
  • Topografische kaart van België, Philippe Vandermaelen, uitgegeven in 1846-1854, schaal 1:20.000.
  • Topografische kaarten van België, Eerste editie, Krijgsdepot, uitgegeven in 1865-1880, schaal 1:20.000.
  • Topografische kaarten van België, Tweede editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1880-1884, schaal 1:20.000.
  • Topografische kaarten van België, Derde editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1889-1900, schaal 1:20.000.
  • Topografische kaarten van België, Herziening derde editie, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1900-1930, schaal 1:20.000.
  • Kaart van België, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1928-1950, schaal 1:20.000.
  • Kaart van België, Militair Geografisch Instituut, uitgegeven in 1949-1970, schaal 1:25.000.
  • Aero Survey. 1971: Orthofotoplan, schaal 1:10.000, kaartbladen 23/b/8 (Mechelen) en 24/b/1 (Bonheiden).
  • Topografische basiskaart numerieke reeks, Nationaal Geografisch Instituut, uitgegeven in 2009, schaal 1:10.000.
  • GROEP PLANNING/SUMRESEARCH. 2006: Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Putte, Brugge.
  • HOFKENS E. & ROOSENS I. (eds.). 2001: Nieuwe impulsen voor de landschapszorg. De landschapsatlas, baken voor een verruimd beleid, Brussel.
  • KENNIS H., STEYAERT R. & VAN AERSCHOT-VAN HAEVERBEECK S. 1985: Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in België architectuur. 13n4 Provincie Antwerpen, arrondissement Mechelen, kantons Duffel, Heist-op-den-Berg, Turnhout.
  • MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, AFDELING MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN. 2001: Atlas van de relicten van traditionele landschappen in Vlaanderen (Landschapsatlas), cd-rom, Brussel.
  • RAES E. 1993: Getuigen van het agrarisch verleden van Bonheiden. Geschiedenis van de Kleine Krankhoeve, de Grote Krankhoeve (te Peulis), de nieuwe Krankhoeve, de Groothoeve, de Schaepbraeke, de Blijdenberghoeve, de Mispeldonkhoeve, de Oude Molen, de Dorpsmolen, Gent.
  • STUDIEGROEP OMGEVING C.V.B.A. 2006: Ontwerp ruimtelijk structuurplan gemeente Bonheiden, s.l.

Bron: Aanduidingsdossier ankerplaats 'Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar', definitieve aanduiding 07/02/2011. Agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties

  • Omvat
    Dreef van opgaande eiken

  • Is deel van
    Bonheiden

  • Is deel van
    Putte

  • Is deel van
    Rijmenam


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Vallei van de Bruine Beek met kasteeldomeinen Berentrode en Zellaar [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/135367 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.