Betonnen schans op een ellipsvormig eiland, aangelegd in de periode 1906-1914, onderdeel van de buitenste fortengordel rond Antwerpen. Zes bunkers werden toegevoegd: door het Duitse leger in 1916-1917 en door het Belgisch leger in 1936-1937. In 1947 werd schans Smoutakker buiten werking gesteld.

Schans Smoutakker was één van de 12 betonnen schansen in de buitenste fortengordel van de vesting Antwerpen. In 1906 besloot de regering onder druk van de toenmalig buitenlandse dreiging de vesting Antwerpen te versterken. Al van de jaren 1880 was er een aanzet gegeven tot een nieuwe verdedigingslinie verder van de stad, maar die was nog altijd erg onvolledig. Twaalf nieuwe schansen en 11 bijkomende forten zouden de buitenste fortengordel echt vorm geven. Ze werden gebouwd tussen 1906 en 1914.

De schansen dienden om de intervals tussen de forten beter te verdedigen. Tussen fort Stabroek en fort Ertbrand nam schans Smoutakker die taak op zich. In vergelijking met de forten waren schansen veel kleiner en beperkter van opzet. De bewapening was beduidend lichter. Er was maar één geschutkoepel en de militaire gebouwen waren aanzienlijk kleiner. In vredestijd verbleven er geen troepen, wat maakte dat er ook geen nood aan verblijfsruimtes was.

Gestandaardiseerd grondplan

De meeste schansen in de buitenste fortengordel kregen dezelfde gestandaardiseerde opbouw. Enkel de halve schansen Dorpveld en Bosbeek weken daarvan af, omdat hun ligging vlakbij Sint-Katelijne-Waver dat vereiste. Voor het overige bestond het grondplan standaard uit een:

• ellipsvormige gracht rond een schanseiland van 2 ha of minder
• toegang aan de bevriende zijde
• een twee verdiepingen tellend betonnen gebouw van waaruit de artillerie de ruimte naar het eerstvolgende fort 2,5 km verderop onder vuur kon nemen. De ruimtes in het symmetrisch opgetrokken gebouw waren gericht op de verdediging van de flanken van het volgende fort. Daarom had het gebouw twee schuin aflopende gevels. Aan de vijandelijke zijde was het met een aarden laag afgedekt, wat de schok van eventueel inslaande projectielen moest opvangen.
• Koepel: elke schans had maar één betonnen geschutkoepel voor een 7,5cm kanon die een naderende vijand in alle richtingen kon beschieten. Die bevond zich in de wal aan de vijandelijke zijde. Tussen het hoofdgebouw en de koepel bestond geen verbinding. Wie de koepel bemande, nam zijn posities in onder de beschutting van de hoger gelegen vuurkam aan de rand van het schanseiland.

Nooit in werking getreden

In 1914 namen vestingtroepen hun posities in de fortengordels rond Antwerpen in tegen de Duitse invasietroepen. Op 4 augustus brak de eerste wereldoorlog uit, maar het duurde nog enkele maanden vooraleer het Duitse opperbevel de aanval op Antwerpen inzette, waarin het Belgisch legere, de koning en de legerstaf zich hadden teruggetrokken. Tot dan had het aan de vesting geen aandacht besteed, omdat het Duitse leger al zijn aandacht en materieel op Frankrijk richtte. Toen de invasie haperde en de tegenaanvallen van het Belgische leger vanuit de vesting Antwerpen op de voorbijtrekkende Duitse troepen echt pijn begonnen te doen, prikkelde dat de legermacht om alsnog de vesting in te nemen. De aanval vertrok vanuit de regio Leuven-Brussel en raakte eerst het zuidelijke deel van de buitenste fortengordel tussen Breendonk en Broechem. Het noordelijke deel is altijd buiten schot gebleven, want op 10 oktober 1914 gaf de vesting Antwerpen zich over. Duitse invasietroepen waren niet eens tot voorbij Antwerpen geraakt. Rond schans Smoutakker is dus nooit gevochten. De grote oorlogsschade aan de schans is volledig op het conto van het Belgisch leger te schrijven. Vooraleer de eenheid zich terugtrok, moest ze de schans opblazen, zodat de vijand er geen gebruik kon van maken. Het hoofdgebouw en de geschutkoepel werden gedynamiteerd en daarbij kwamen twee militairen en twee toevallige voorbijgangers om het leven toen de trage lont de springstof pas met veel vertraging deed exploderen.

Integratie van schans Smoutakker in de Duitse bunkerlinie (1916-1917)

Op de zwaar beschadigde schans bouwden Duitse eenheden in 1916-17 twee grote bunkers als schuilplaats voor manschappen. Elke bunker werd begeleid door een flankeringsbunker met één schietgat. Daarmee integreerde de Duitse bezetter schans Smoutakker in de zogenaamde “Nordabschnitt”, het noordwestelijke deel van de grensverdediging met Nederland. Om zich te kunnen verdedigen tegen een eventuele inval vanuit het neutrale Nederland, legde het Duitse leger een uitgestrekte en in de diepte uitgewerkte bunkerlinie aan. De vier Duitse bunkers op de schans zijn daar de relicten van.

Omvorming tot infanteriesteunpunt in de jaren 1930

In de jaren 1930 besloot het Belgisch leger de buitenste fortengordel aan te passen naar een linie ter ondersteuning van de infanterie. In 1936-1937 kregen de forten en schansen op de rechteroever een nieuwe uitrusting bestaande uit mitrailleurbunkers. In schans Smoutakker flankeerden twee, symmetrisch opgestelde ‘abris conjugués’ voortaan de geschutkoepel in de vuurkam. Elke bunker telde twee mitrailleurs, waarvan er één op het interval met de forten was gericht. De toegang zat aan de bevriende zijde, ging onder de wal door en mondde uit in de met gewapend beton versterkte bunker aan de vijandelijke zijde.

Nog een aanpassing volgde in 1939 door de aanleg van de antitankgracht. Die vormde de verbinding tussen de grachten rond de forten en schansen, ook die van de schans Smoutakker. Ondanks alle voorbereidingen onderging België de Duitse Blitzkrieg in 1940 en had er geen verweer tegen. De vesting Antwerpen speelde andermaal geen rol van betekenis.

Gedemilitariseerd vanaf 1947

En dat bezegelde het lot van de fortengordels. In 1947 werden ze gedemilitariseerd. Voortaan zou voor schans Smoutakker helemaal geen rol meer zijn weggelegd in de landsverdediging. Na verkoop kwam het voormalige militaire domein in particuliere handen (1955), sinds 1999 eigendom van Natuurpunt.

Ruïne van de schans opgericht na 1908; gelegen ten noorden van de straat in landbouwgebied met voornamelijk weiland. Uitgevoerd ter vervollediging van de hoofdverdedigingslinie van de stad en voorzien bij wet van 30 maart 1906. De bedoeling was de stad Antwerpen te beveiligen tegen een artilleriebombardement.

In 1914 werd bevel gegeven tot opblazen van de schans bij terugtocht van het Belgische leger. In 1939 opnieuw ingeschakeld in de verdedigingslinie door het aanleggen van de antitankgracht. De baksteenbouw op gecementeerde en eliptische constructie, met uitzondering van de keelzijde bedekt met aarde en gelegen tussen de foren van Stabroek (westen) en Ertbrand (oosten).