Teksten van Fort van Zwijndrecht

https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/14704

Fort Zwijndrecht ()

Het fort van Zwijndrecht (38 ha) is een fort van de binnenste fortengordel rond Antwerpen, gebouwd in de periode 1870-82 en beperkt gemoderniseerd tussen 1907-1912.

Het fort van Zwijndrecht dateert uit de periode 1870-82, toen de binnenste fortengordel in noordelijke en westelijke richting werd vervolledigd met het fort van Merksem, de forten van Kruibeke, Zwijndrecht, de defensieve dijk op linkeroever en de schans van Oorderen. Voortaan zorgden de forten op linkeroever voor een doorgang in het Waasland van het Belgisch leger vanuit de vesting Antwerpen en voor hulp vanuit Frankrijk en Engeland naar de vesting Antwerpen.

Het fort is herkenbaar als fort uit de 19de-eeuwse binnenste fortengordel: getuige daarvan de bakstenen gebouwen onder de wallen op de randen van het forteiland in de typische bouwstijl (Rundbogenstil, mengvorm van neostijlen). De stijl is uitgepuurder dan die van de eerste generatie forten uit de binnenste fortengordel. Het type gebouwen (caponnière, halve caponnières…) en hun positionering op het eiland en de typische open organisatie van de artillerie op de wallen zijn representatief voor een fort uit de binnenste fortengordel. Rond 1870 volstonden bakstenen gewelven nog om de bomvrijheid van gebouwen te garanderen. In tegenstelling tot vele andere forten in de binnenste en buitenste fortengordel zijn aan het fort van Zwijndrecht nooit betonnen geschutkoepels toegevoegd. Dat versterkt de representativiteit als fort van de binnenste fortengordel.

Grondplan type bakstenen fort met hoge wallen en een langgerekte kazerne

Toch verschilt het fort van Zwijndrecht van de andere forten in de binnenste fortengordel. Nieuw was het zoeken naar een nieuwe ‘vormgeving’ van de forten, waarbij het idee van een centraal reduit als laatste toevluchtsoord enigszins werd verlaten, kenmerken die we ook in het fort van Kruibeke terugvinden. Het fort van Zwijndrecht was het eerste dat het ovale reduit verving door een langgerekte infanteriekazerne en aanpalend officierengebouw. We herkennen er een aanzet naar een meer gespreide positionering van gebouwen over het forteiland in, zoals bij de forten in de buitenste fortengordel. In die zin kun je het fort van Zwijndrecht beschouwen als een fort dat zich architecturaal in de overgangsfase tussen type forten uit de binnenste en die uit de buitenste fortengordel bevindt. Andere forten die deze trend al inluidden waren de forten van Walem en Lier.

Ook al is het grondplan afwijkend, toch herkennen we in het fort van Zwijndrecht duidelijk de opbouw van een fort uit de binnenste fortengordel, wat te wijten is aan de aard en de positionering van de gebouwen onder de wallen, met name het hoofdfrontgebouw en de halve caponnières op het hoofdfront, een officierenpaviljoen, een infanteriekazerne, redaningang en artillerie-ingang. Het fort van Zwijndrecht illustreert het gebruik van baksteen als materiaal om gebouwen bomvrij te houden. Het is het één van de laatste in een lange traditie van baksteenbouw in de vestingbouwkunde (13de-19de eeuw). Tussen 1907 en 1912 versterkten de militairen enkele gebouwen met betonlagen boven op de gebouwen en tegen de gevels.

Geen oorlogsschade

Het fort is nooit in werking getreden tijdens een van beide wereldoorlogen. Het ontsnapte aan de belegering van de vesting Antwerpen tussen 27 september en 10 oktober 1914. Toen het veldleger op 6-7 oktober de vesting begon te verlaten, sloeg een deel van de burgerbevolking op de vlucht. Nadat kruitladingen en munitie in de gracht waren gedumpt, kregen de troepen in het fort de opdracht het fort te verlaten. Een poging om zich bij het veldleger te voegen mislukte. Bijna alle manschappen vluchtten naar Nederland en werden daar geïnterneerd. Op 10 oktober bezetten de Duitse troepen het fort, nadat ze op 7 oktober bij Schoonaarde (Dendermonde) de Schelde hadden overgestoken. Er was geen schot gevallen. Tijdens de bezetting in de Eerste Wereldoorlog gebruikten de Duite troepen het fort als een opslagplaats voor materieel. Uit die periode dateert de aansluiting op de spoorweg Antwerpen-Gent. Voor de aanleg moest een stuk van de vestinggracht worden gedempt.

Het fort van Zwijndrecht als centrum voor de behandeling van munitie

Alle historische gebouwen op het fortdomein zijn nog aanwezig, maar er werden wel veel nieuwe loodsen bijgebouwd. Tussen 1919 en begin 1970 diende het fort voor de behandeling van munitie, zowel afgedankte als vernieuwing van bestaande stocks (Van Meirvenne 2007, 29). Er werkten ruim 800 mensen, o.a. in het labo voor kruitanalyse. Voor 1969 bereikte de uitbreiding met nieuwe gebouwen zijn maximum. Verschillende gebouwen zijn al op luchtfoto van 1948 zichtbaar. De grootste uitbreiding aan militaire gebouwen en hangars bevindt zich buiten het forteiland, met name op het rechter buitenglacis, langs de Gavers (kant Parmastraat).

De nieuwe functie van het fort vergde ook aanpassingen aan de historische gebouwen:

  • Artilleriekazerne onder de hoofdwal aan aanvalszijde: voorgevel is aangepast, schrijnwerk vervangen door glasdallen, naoorlogse loods zeer dichtbij voorgevel van de kazerne aangebouwd waardoor het zicht op de kazerne zo goed als verdwenen is.
  • Officierengebouw: aanaarding is deels verwijderd. Toevoeging van ramen aan de aanvalszijde strookt niet met oorspronkelijke functie van het gebouw.
  • De rechter halve caponnière is aangetast op de plaats waar de wallen en vestinggracht zijn doorbroken voor de aanleg van een nieuwe toegang en spoorweg tot het forteiland.
  • Bijzondere toevoeging is de watertoren boven op de rechter halve caponnière.
  • Vestinggracht en rechterwal zijn doorbroken door de aanleg van een bijkomende toegang. Ook ter hoogte van de caponnière is de vestinggracht onderbroken: hij is daar gedempt.
  • Circulatie: de oorspronkelijke toegang bestaat nog. Hij sluit op de Krijgsbaan aan. Maar de hoofdtoegang is sinds 1924 naar een nieuwe toegangsweg verplaatst, met name naar het linkerzijfront.

Interessante walorganisatie

Het reliëf boven op de wallen is in grote mate bewaard en dat is eerder uitzonderlijk: stukken borstweringtraversen en ‘garages’ zijn nog intact, in het bijzonder op het redan en op de zijfronten. Oorspronkelijk bereikte de borstwering op de hoofdwal een hoogte van 2,5m, maar die is heden genivelleerd. De keelwal bezat oorspronkelijk een borst- én een rugwering. Ook op de infanteriekazerne zijn er sporen van de borstwering en halve traversen voor de plaatsing van mortieren. Aan de linkerkant van de infanteriekazerne is de smalle oprit voor het vervoer van de artilleriestukken naar het gevechtsplatform boven op de kazerne zichtbaar. Uitzonderlijk is het gevechtsplatform boven op de caponnière. Het fort van Zwijndrecht is het fort met de best bewaarde walorganisatie.

Landschappelijke context

De omgeving rond het fort van Zwijndrecht is duidelijk minder verstedelijkt dan op rechteroever. Toch merken we ook hier een evolutie naar meer versnippering en bebouwing in de landschappelijke context van het fort van Zwijndrecht. In de onmiddellijke omgeving (op het buitenglacis) zijn er natuurlijk de militaire gebouwen die bij de in gebruik name van het fort voor de munitiebehandeling tot stand kwamen. In de jaren 1960 werd de E17 tussen Antwerpen en Gent aangelegd, terwijl ook de Krijgsbaan een drukke weg werd. Het agrarische landschap met zijn typische bolle akkertjes en vele houtkanten leed onder schaalvergroting, toenemende bebouwing en het kappen van bomenrijen. In 2007 werden de munitie-activiteiten in Zwijndrecht stopgezet. Tot nu toe (2019) is het fort nog altijd militair domein.

 


Auteurs:  Verboven, Hilde
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Je kan deze tekst citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Fort van Zwijndrecht [online], https://id.erfgoed.net/teksten/311887 (geraadpleegd op ).


Fort van Zwijndrecht ()

Fort van Zwijndrecht opgericht in 1870 (zie Zwijndrecht). Nagenoeg vijfhoekige omwaterde constructie met 19de-eeuwse bakstenen gebouwen. In tegenstelling tot de forten I-VIII van de fortengordel rond Antwerpen naar ontwerp van A. H. Brialmont heeft dit fort geen binnenfort.


Bron: PLOMTEUX G., STEYAERT R. & WYLLEMAN L. 1985: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Antwerpen, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 10n3 (Ru-Z), Brussel - Gent.
Auteurs:  Steyaert, Rita
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Je kan deze tekst citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Fort van Zwijndrecht [online], https://id.erfgoed.net/teksten/14704 (geraadpleegd op ).