Georiënteerde, laatclassicistische kerk, oorspronkelijk en tot 1905 met kerkhof ten zuiden, heden omgevormd tot parkeerplaats.

Historiek

Reeds in 1101 is er sprake van een kerk, vermoedelijk ter plaatse van een oudere kapel, in de bevestiging van de schenkingsakte van Wenemaar, kastelein van Gent, waarbij de kerk haar vrijheid krijgt. De kerk was immers verbonden aan een abdij van reguliere kanunniken van Sint-Augustinus (zie nummer 11), in 1120 verenigd met de abdij van Affligem; ten gevolge hiervan werd Bornem priorij. Een deel van de kloosterkerk diende als parochiekerk en was sedert 1253, ter hoogte van de communiebank, afgescheiden door een muur, die pas in 1603 werd gesloopt. Kerk circa 1164 gedeeltelijk door brand vernield.

De romaanse kerk in vorm van een Latijns kruis, waarvan de oorsprong gesitueerd wordt in de 12de eeuw, onderging in de loop der eeuwen drastische transformaties en werd op de toren en het hoogkoor na, nagenoeg volledig afgebroken in 1828. In de loop der eeuwen waren meerdere kapellen en andere constructies tegen het schip aangebouwd, zoals blijkt uit een aquarel van F. Van Causbroeck van voor 1828; naar ontwerp van bouwmeester Vuillaume werden deze aanbouwsels samen met het transept gewijzigd in twee zijbeuken, en samen met de middenbeuk onder één groot zadeldak gebracht. De toren werd geflankeerd door een bergplaats (noorden) en een doopkapel (zuiden). Het interieur werd tegelijkertijd aangepast aan de heersende smaak.

In 1864-1865: stenen torenspits vervangen door de huidige, slanker aandoende spits, naar ontwerp van provinciaal architect J. Schadde; het timmerwerk bleef evenwel bewaard. Omwille van stabiliteitsproblemen werd de toren bovendien verankerd.

Van de romaanse kerk resten heden nog de onderbouw van de toren, met name begane grond en eerste verdieping, de buitenmuren van het koor, de oostelijke buitenmuren van de huidige zijbeuken en de romaanse crypte, laatstgenoemde gerestaureerd in 1987-1988 naar ontwerp van architectenbureau L. Fornoville. Torenrestauratie in 1993 naar ontwerp van G. Van Doorslaer en L. Scholiers van de "Ontwerpgroep Dorpskern".

Beschrijving

Laatclassicistische kerk met tussen weekkapel (sedert 1972), oorspronkelijk bergplaats (noorden) en doop-/rouwkapel (zuiden), (beide van één travee) ingebouwde westtoren; aansluitend driebeukig schip van zeven traveeën en lager koor van één rechte travee met vlakke sluiting. Flankerende sacristie (zuiden) en bergplaats (noorden), laatstgenoemde uit de periode 1910-1912 naar ontwerp van provinciaal architect E. Careels. Met uitzondering van de zandstenen toren opgetrokken uit baksteen onder afgewolfde leien zadeldaken.

Westtoren van vier geledingen: vierkante, massief aandoende basis, opklimmend tot de 12de eeuw, met gotisch spitsboogportaal, bekroond door spitsboogvenster en roosvenster, laatstgenoemde ingebracht in 1864-1865. In het boogveld van het spitsboogportaal: nis met beeld van Sint-Leodegarius, een kopie van het gepolychromeerde houten 18de-eeuws beeldje, dat bewaard wordt op de pastorie. De overgang van de vierkante basis naar het achtzijdige segment (1864-1865) met spitsbogige galmgaten onder doorgetrokken waterlijst, wordt gemaakt door een blinde geleding met driehoekige, getrapte afschuiningen van arduin. Behouden waterlijst en waterspuwers. Bekronende ingesnoerde naaldspits, met dwerggalerij aan de basis. Zuidoostelijke hoek gevormd door een ronde traptoren met wenteltrap, deels verborgen onder het zadeldak van 1828.

Schip met circa 1908 gecementeerde noordgevel, gemarkeerd door sobere rondboogvensters met zandstenen sluitsteen en imposten. Westgevels voorzien van rondboognissen met beelden van Onze-Lieve-Vrouw (links) en Sint-Antonius van Padua (rechts); twee nagenoeg onleesbare gedenkstenen verwijzen naar de vergroting van de kerk in 1828. Deels bewaarde romaanse oostgevels, zie bouwnaden en zandsteengebruik. Koor met gedichte rondboogvensters (ten oosten) en segmentboogvensters in noord- en zuidgevel. Onderaan de segmentbogige vensters, een vergroting van 1891-1892, van de romaanse crypte die zich onder het koor bevindt.

Interieur

Bepleisterd en beschilderd interieur met rondboogarcade op Toscaanse zuilen; kruisribgewelven op pilasters met lijstkapiteel. Ingangsportaal met houten moer- en kinderbalken.

Mobilair

Schilderijen vervaardigd door de Vlaamse School: Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, tweede helft 16de eeuw; Onze-Lieve-Vrouw met Kind en Heilige Anna, eerste helft 17de eeuw; Heilige Familie en Heilige Drievuldigheid, 17de eeuw; Heilige Leodegarius van Autun, 18de eeuw; Mystiek huwelijk van de Heilige Catharina van Alexandrië, 18de eeuw.

Beeldhouwwerk: Retabel met de graflegging, tweede helft 15de eeuw, gepolychromeerd hout; houten heiligenbeelden van de firma Janssens uit Turnhout, aangekocht tussen 1864-1874, gepolychromeerd door M. Zens; gepolychromeerd Onze-Lieve-Vrouwebeeld, op het haarlint gedateerd 1745, W. Pompe (weekkapel); houten kruisbeeld (portaal), afkomstig uit de priorij, 17de eeuw; 17de-eeuws kruisbeeld (weekkapel), oorspronkelijk deel uitmakend van een calvarie; Sint-Antonius Abt, 18de eeuw, toegeschreven aan W. Pompe; Heilige Barbara, 1816, Mechelse beeldhouwer Laurens.

Meubilair: hoofdaltaar, 1742, gemarmerd hout, G.I. Kerrickx; eiken communiebank, 1889, M. Zens; Lodewijk-XV-preekstoel, 18de eeuw (circa 1740), eik; 19de-eeuwse kerkmeestersbanken en -biechtstoelen, eik; orgel van 1891 door firma Anneessens; 17de-eeuws doopvont, arduin en messing; glasramen gedateerd 1888 (atelier H. Oidtmann en Cie).

Koorcrypte toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw, reeds vermeld in een akte van 1252 als oude bedevaartplaats; volgens J. Verbesselt vermoedelijk uit vierde kwart van de 11de eeuw. Opgevat als een kleine rechthoekige kapel van drie en drie traveeën; gepolychromeerde kruisgewelven op beschilderde pijlers en zuilen van Doornikse hardsteen; polychromie bestaande uit vegetale en geometrische motieven van 1891-1892, door Brassine uit Brussel.

Altaar van witte steen op vier neoromaanse zuiltjes, vierde kwart van de 19de eeuw, M. Zens (Gent). Op het altaar miraculeus Mariabeeld, 1597, gepolychromeerd lindehout, Maarten van Calster, gerestaureerd door J. Cammaert (Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium) in 1973. Vier glasramen gesigneerd J.F. Pluys, 1858.

Aan zuidoostzijde: rechthoekige nis met de marmeren graftombe van Pedro Coloma, heer van Bornem (°1556 - †1621); de tombe, geschraagd door vier arduinen leeuwtjes, bevond zich oorspronkelijk centraal in de crypte maar werd in 1934 tijdelijk ondergebracht in de doopkapel en in 1948 verplaatst naar de nieuw ontdekte krocht naast de reeds bestaande; de nieuwe krocht werd aangepast naar ontwerp van D. Beckers; tegen de achterwand van de nis Christusbeeld van 1768 door W. Pompe, afkomstig van de kapel op de Kruisberg.

Rondom de kerk: vijftien mysteriën van 1908 (zie opschrift) met calvarie en 14 gepolychromeerde terracotta reliëfs in arduinen portiekkapellen, M. Zens. Achter de sacristie: classicistische kapel. Aan zuidzijde ijzeren hek van circa 1905.