Het dorp Haacht, voor het eerste vermeld in 1136, ontwikkelde zich op een 4 kilometer lange en 2 kilometer brede zandheuvel tussen de depressies van de Dijle en de Leibeek, een laatglaciale Dijlebedding, op de grens van drie belangrijke invloedssferen: de Berthouts, de graven van Aarschot en de hertogen van Leuven.

Door toedoen van de heren van Rotselaar verstevigden de Leuvense hertogen vanaf de 13de eeuw hun greep op de streek en tot aan het einde van het ancien régime zal de heerlijkheid Haacht deel uitmaken van het 'Land van Rotselaar'. De heerlijkheid Roost, op 300 meter van de Hansbrug, aan de rand van de zuidelijke oeverwal van de Dijle en langs de oude verbindingsweg tussen Leuven en Lier, was een van de drie zelfstandige enclaves binnen Haacht.

Beknopt historisch overzicht

Roost was niet de eerste Haachtse burcht. Uit diverse bronnen kan worden opgemaakt dat er een oudere burcht, vermoedelijk een 11de- of 12de-eeuwse stenen donjon, gelegen was in de Borgelham, een Dijlebocht die reeds in 1333 verdwenen was, maar die oorspronkelijk de linkeroever vormde en tot het grondgebied Haacht behoorde. Van deze beddingverplaatsing zijn geen bodemkundige of morfologische sporen meer zichtbaar.

Er is vermoedelijk een verband tussen het verdwijnen van deze oude burcht en het ontstaan van het kasteel van Roost, dat tijdens de eerste helft van de 14de eeuw werd gebouwd en waarbij - zoals het archeologische onderzoek heeft aangetoond - gebruik werd gemaakt van recuperatiemateriaal (ijzerzandsteen).

Uit dat onderzoek kon ook worden opgemaakt dat het in een eerste, begin 14de-eeuwse versie ging om een kleine, rechthoekige waterburcht, bestaande uit een poortdonjon en een gelijktijdig gebouwde ringmuur. Zowel uit de vlakteligging als uit de poortdonjon blijkt dat de defensiemogelijkheden vrij beperkt waren en dat - in castellologische termen - eerder om een 'maison plate' ging, overigens van een vrij uitzonderlijk type.

Tijdens een tweede bouwfase werd in de ruimte binnen de ringmuur een aantal residentiële gebouwen opgetrokken. Uit het gebruik van ijzerzandsteen kan worden afgeleid dat deze 'inbreiding' vóór 1450 werd uitgevoerd.

Na de verwoestingen door Albrecht van Saxen in 1489, breekt er een derde bouwfase aan, in feite een heropbouw in witte (deels Diegemse, deels Gobertange), die in 1506 wordt afgesloten. Het kasteel toen metterdaad bewoond werd door Thomas des Plaines, kanselier van Boergondië.

Na 1506 volgt nog een vierde, minder belangrijke, bouwfase, met name de bouw van verstevigingsmuren aan de binnenzijde van de donjon. Het kasteel werd opgeven door een brede slotgracht en was toegankelijk via een wegneembare houten brug. Tegenover de donjon stond het neerhof, bestaande uit woonhuis, schuur en stal, verdeeld over twee evenwijdige lemen vleugels symmetrisch opgesteld ten opzichte van de brug en toegang naar het kasteel.

Roost bezit reeds in 1467 een poortgebouw dat de toegang tot het neerhof verdedigde en ongetwijfeld bestond toen ook reeds de buitenste slotgracht. De aanleg van deze gracht, waardoor de burcht een veiligheidsmarge van 50 tot 70 meter kreeg, houdt verband met de opkomst van verderdragend geschut, dat in die periode na 200 passen niet veel onheil meer kon aanrichten. Deze buitenste slotgracht vormt een onregelmatig, ongelijkzijdig vierkant van volgende afmetingen: 260 meter, 150 meter, 140 meter en 140 meter.

Huidige situatie

In 1828 werd het kasteel van Roost afgebroken, het neerhof brandde af in 1833. Op de 1845 gedateerde kaart van Vandermaelen wordt het complex (kasteel en twee neerhofvleugels) nog afgebeeld met de vermelding 'ruine'. Op een door het kadaster zelf in 1847 gepubliceerd collageplan wordt slechts een gebouwtje afgebeeld, op de kaart van Popp (1860?) alleen nog de buitenste slotgracht en dat is ook het enige element waarvan na de opgravingen van 1982-1983 nog fragmenten zijn zichtbaar gebleven, met name de noordwestelijke en oostelijke zijden. De noordwestelijke gracht werd bovendien uitgegraven en verbreed tot een langwerpige, 20 meter brede vijver.