Watermolen op de Winge, daterend van vóór 1775 (oudste gekende vermelding). De jaarsteen anno 1846 verwijst naar de oprichting van het woonhuis.
De omgeving bestaat uit de molinotoop van de molen, een stuk van de Winge stroomopwaarts en afwaarts en de omgevende weilanden. De beek werd in de jaren 1970 rechtgetrokken waardoor het debiet aanzienlijk is verhoogd. Stroomopwaarts bestaat de omgeving voornamelijk uit weiland, stroomafwaarts bevindt zich de woelkom met omliggend akkerland.
Het molengedeelte met inbegrip van de sluis dateert uit de 18de en de 19de eeuw en heeft kenmerken die zeer goed de wijze illustreren waarop in de wijde omgeving van Diest onder het ancien régime watermolens werden opgetrokken. Het betreft hier een watermolen waarvan de oude gedeelten een gaaf bewaarde Oost-Brabantse typologie bezitten.
De maalinstallatie is van een minder voorkomend type waarbij het waterrad de maalstoel via een riem aandrijft. Het is op dat vlak een van de weinige voorbeelden die ons nog resten. De molensite draagt zijn oorspronkelijke landelijke karakter en wordt getypeerd door de aanwezigheid van een woelkom stroomafwaarts van de molen. De maalsluis is nog in werking. Het waterrad kan dus nog altijd in beweging worden gezet.
Molen en molenaarswoning bevinden zich in hetzelfde gebouw onder zadeldak (S-pannen), op rechthoekig grondplan, met aanbouwsel onder lessenaarsdak. Het is een baksteenbouw met gebruik van Diestiaanse steen voor basis, watergevel, hoekblokken en omlijsting deuropening. De geveltop aan watergevel heeft een houten skelet, en was oorspronkelijk bedekt met S-pannen maar nu met horizontale beplanking; onderste helft in baksteen met twee vensteropeningen.
Sluis: baksteen + Diestiaanse steen + kalksteen; stijlen in blauwe hardsteen, houten borstbalk na de Tweede Wereldoorlog vervangen door stalen I-profiel; schuin aflopende lossluis; houten sluisdeuren met tand- en heugelbediening
Waterrad: middenslagrad, ijzer, diameter circa 2,50 meter, stalen as op ringlagering; oorspronkelijk (vóór de Tweede Wereldoorlog): groot rad (diameter circa 4,80 meter) met houten radiaal gemonteerde pluiplanken
Woelkom
Uitrusting: Staande as wordt aangedreven door middel van conische reductie met gietijzeren raderen en riem op gietijzeren schijfwielen; lichtsysteem zit ingewerkt in de holle gietijzeren console van de staande as en wordt bediend door middel van wieltje. Gesloten, bronzen lageringen. Van de maalstenen is enkel een loper (blauwe steen) overgebleven.
Het molengebouw werd in 1987-88 hersteld.
Bron: Beschermingsdossier DB000811, Watermolen genaamd Uitheemse molen en onmiddellijke omgeving (DE SCHEPPER J., 1994). Auteurs: De Schepper, Jo Datum: De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Aanvullende informatie
De Uithemmolen lag in de beekvallei van de Winkelbeek/Molenbeek ongeveer tussen Holsbeek en Wezemaal. De watermolen lag bij de oversteek van de beek vanuit het gehucht Vlasselaar, op de grens van de akkers op het plateau en de graslanden in de vallei.
Op de Atlas der Buurtwegen lopen talrijke voetwegen van en naar de molen, parallel met de beek en dwars door de akkers. Vanaf het midden van de 20ste eeuw wordt er meer bos aangeplant in de vallei, ook ten zuidoosten van de molen. Rond 1970 werd de Winge stroomopwaarts de molen rechtgetrokken waardoor het debiet aanzienlijk verhoogde. Bij de molen werden enkele (vis)vijvers aangelegd.
Vandaag ligt de Uithemmolen langs de Molenbaan die van Vlasselaar tot aan de brug over de beek loopt. Ten noorden ligt bij de molen een boomgaard naast een grote vijver. Tegenover de molen ligt nog een open akker. Voorbij de brug en de woelkom vervolgt de Molenbaan als onverharde weg tussen weilanden en bosjes in de vallei.
Archief Onroerend Erfgoed Vlaams-Brabant, dossiernummer DB000811, Uitheemse molen en onmiddellijke omgeving, beschermingsdossier (DE SCHEPPER J. 1992)
Topografische kaart van België, Philippe Vandermaelen, uitgegeven in 1846-1854, schaal 1:20.000.
Atlas van de Buurtwegen, opgesteld naar aanleiding van de wet op de buurtwegen van 10 april 1841, schaal 1:2.500 (overzichtsplannen schaal 1:10.000).
Kaart van België, Militair Geografisch Instituut, uitgegeven in 1949-1970, schaal 1:25.000.
