De Red Star Line-gebouwen maken deel uit van het complex opgericht door de legendarische scheepvaartmaatschappij Red Star Line. Deze maatschappij vervoerde tussen het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw bijna drie miljoen passagiers naar de Verenigde Staten en Canada. De gebouwen aan de Rijnkaai fungeerden als één van de belangrijkste vertrekpunten van deze grote emigratiebeweging. Het Red Star Line 1-gebouw werd opgericht in 1893 ter vervanging van een ouder gebouw uit 1873. Het Red Star Line 2-gebouw werd opgericht in 1902, het Red Star Line 3-gebouw in 1921-1922. Na een restauratie opende in 2013 het nieuwe Red Star Line Museum in het complex.

Historiek

Red Star Line Company

Gedurende de 19de eeuw ontwikkelde de haven van Antwerpen zich tot één van de belangrijkste Europese vertrekpunten van emigranten. De uitbouw van de IJzeren Rijn ten behoeve van de havenactiviteiten zorgde voor een verbinding met een ruim achterland, waardoor uit dat achterland potentiële emigranten vanuit alle delen van Europa hun weg vonden naar Antwerpen.

De Red Star Line Company werd opgericht in 1872. Vanaf dat ogenblik tot 1934, wanneer ze haar activiteiten stopte, opereerde ze vanaf de Rijnkaai. Aanvankelijk beschikte ze slechts over wat losse infrastructuur verspreid in het gebied van het Eilandje en de stad.

De Red Star Line was de belangrijkste maatschappij in het vervoer van emigranten van Europa naar Amerika. Ze ontstond door de fusie van de International Navigation Company opgericht in Philadelphia in 1871 en de Société Anonyme de Navigation Belgo-Americaine opgericht in Antwerpen in 1872 door de schoonbroers Julius Bernard von der Becke (Iserlohn, 1825-Mirwart, 1895) en William Edward Marsily (Antwerpen, 1838-Antwerpen, 1922). Vanaf 1873 voeren ze onder de gemeenschappelijke vlag Red Star Line.

Het eerste schip 'de Vaderland', oorspronkelijk gebouwd om petroleum te vervoeren, werd omgebouwd tot cargo en passagiersschip. Spoedig daarna kwamen ook 'de Nederland' en 'de Zwitserland' in dienst. Het meest bekende schip uit hun vloot, door zijn zeven wereldcruises, was 'de Belgenland II' (1914-1936). Door de uitbreiding van de activiteiten kon de compagnie Amerikaanse en Engelse maatschappijen opkopen waardoor ze op het hoogtepunt van haar activiteit, voor de Eerste Wereldoorlog, 133 schepen in dienst had en ongeveer 85 000 passagiers per jaar kon overbrengen.

Verstrengde Amerikaanse immigratiewetten en vooral de slechte economische toestand in Amerika tussen beide wereldoorlogen zorgde voor een sterke terugloop van de emigratiestromen waardoor uiteindelijk de Red Star Line Company in 1934 haar deuren moest sluiten.

Rederijgebouwen

Een eerste gebouw werd opgericht in 1873, doch dit bleek al spoedig te klein en absoluut niet aangepast aan de noden. Het kon maximum 200 à 300 personen per dag behandelen daar waar op piekmomenten tot 1000 personen per dag verscheept werden. Bovendien moest in dit gebouw zowel de bagageafhandeling als het medisch onderzoek doorgaan, een combinatie van activiteiten die spoedig niet meer wenselijk bleek.

Om hieraan te voldoen werd in 1893 beslist een groter gebouw op te richten op de hoek van de Rijnkaai en de Montevideostraat. In dit gebouw, opgetrokken door de ijzergieterij Forges en Fonderies de la Campine August Van Aerschot, het huidige Red Star Line 1-gebouw, zou de medische afhandeling en het desinfecteren van de bagage kunnen doorgaan. Dit gebouw was op het moment van de bescherming nog ongeveer intact bewaard. Ondanks enkele verbouwingen is de oorspronkelijke configuratie aan de hand van oude plannen nog duidelijk af te lezen.

Spoedig bleek ook dit gebouw niet meer te kunnen voldoen om de stroom emigranten op te vangen en werd het in 1902 in de Montevideostraat uitgebreid met een stapelhuis (Red Star Line 2) dat uitsluitend zou dienen om de bagage op te vangen. Van deze constructie werd het bouwdossier niet teruggevonden. Het desinfecteren en het medische onderzoek bleven op dezelfde plaats (Red Star Line 1) doorgaan.

In 1921-1922 werd ten slotte het Red Star Line 3-gebouw opgericht, naar een ontwerp door de architect Jan Jacobs uit eind 1920. Dit maakte het mogelijk de medische onderzoeken op een meer gestroomlijnde manier te laten verlopen met douches en een gescheiden circuit voor mannen en vrouwen. Het voor de nieuwbouw aanzienlijk ingekorte Red Star Line 1-gebouw, in combinatie met Red Star Line 2 werd dan nog enkel gebruikt voor de behandeling van de bagage.

Na de sluiting van de Red Star Line werden de gebouwen ingeschakeld in de havenactiviteiten. Het Red Star Line 3-gebouw werd verbouwd tot aanwervingslokaal voor scheepsherstellers, een functie die vanaf 1960 werd overgenomen door het aanpalende met dat doel op- en ingerichte gebouw.

Herbestemming

Sinds 1992 waren er plannen om de uitzonderlijke geschiedenis van deze plek te herdenken. De ideeën concretiseerden tot de oprichting van een museum over de emigratie vanuit Europa naar Amerika.

In 2005 kocht het college van burgemeester en schepenen de Red Star Line-gebouwen van het Havenbedrijf. Na een procedure onder leiding van de Vlaamse Bouwmeester, werd het New Yorkse architectuurbureau Beyer Blinder Belle Architects & Planners LLP, in een tijdelijke vereniging met het Antwerpse ingenieursbureau Arcade, geselecteerd als ontwerper voor de ontwikkeling en inrichting van de gebouwen. Naar restauratieoptie werd ervoor gekozen de gebouwen zoveel mogelijk terug te brengen naar hun concept van 1922. Dit is het moment waarop Red Star Line 3 werd gebouwd zodat op dat ogenblik het Red Star Line-complex op het hoogtepunt van zijn capaciteit was.

Op 27 september 2013 werd het Red Star Line Museum officieel geopend door Koning Filip en Koningin Mathilde.

Beschrijving

Red Star Line 1

Het Red Star Line 1-gebouw doet zich voor als een éénlagige constructie op een rechthoekig grondplan van oorspronkelijk vier bij zeven traveeën. Het betreft een bakstenen constructie afgedekt met een licht hellend zadeldak gedragen op lichte metalen spanten.

Het pand is opgebouwd in rode baksteen, halverwege en bovenaan voorzien van drie horizontale lagen zwarte bakstenen. De gevels worden verlevendigd door verticaal geplaatste, sterk vooruitspringende posten, eveneens in zwarte baksteen. Op deze vooruitspringende posten zijn ook de versierde gevelankers aangebracht. Deze bakstenen zijn eveneens gebruikt in de afgeronde hoek en voor de inmiddels bepleisterde plint onderaan de gevel.

De lange gevel aan de Rijnkaai had oorspronkelijk zeven traveeën, gescheiden door lisenen. Aan de zijde van de Montevideostraat was de gevel op het moment van de bescherming voorzien van drie eenvoudige rechthoekige ramen en een brede, rechthoekige poort. De poort werd volgens een oude foto geplaatst op de plaats van een vierde raam. De oorspronkelijke situatie met vier ramen werd hersteld bij de restauratie van het pand als museumruimte.

Inwendig was het gebouw opgedeeld in drie ruimten, in functie van de bagagebehandeling. De emigranten gingen binnen langs de poort op de Rijnkaai, tegen de hoek met de Montevideostraat. Hier moesten ze hun bagage afgeven die dan gedesinfecteerd en opgeslagen werd in de grote centrale ruimte. De op een oude foto nog aanwezige, maar inmiddels verdwenen hoge schoorsteen kan mogelijk een onderdeel van de ontsmettingsketels voor de bagage geweest zijn. Langs een smalle doorgang werden de emigranten naar een hal aan de noordkant van het gebouw geleid, vanwaar ze toegang hadden tot Red Star Line 3. Daar werden mannen en vrouwen gescheiden en begon het circuit met douches op het gelijkvloers en medisch onderzoek op de verdieping. Eens deze formaliteiten afgehandeld, konden ze het gebouw verlaten langs de uitgang aan de noordkant van Red Star Line 3.

Red Star Line 2

Het Red Star Line 2-gebouw manifesteert zich als een magazijn van anderhalve bouwlaag en drie traveeën onder een zadeldak, waarvan de nok loodrecht staat ten opzichte van de straat. In de voorgevel bevinden zich in de linkse en rechtse travee twee rondboogramen voorzien van tralies. In de middelste risalietvormende travee bevond zich op het moment van de bescherming een houten toegangspoort, na de restauratie vervangen door een glazen inkomdeur. Daarboven situeert zich een oculus, omschreven in een natuurstenen omlijsting. De rondboogramen en -deur zijn aan de bovenkant met elkaar verbonden door middel van een rondboogomlijsting in natuursteen. Een kordon markeert het einde van de eerste bouwlaag.

Het metselwerk van het pand is verzorgd, met opgelegde voegen. Juist onder de houten versierde kroonlijst, is het baksteenmetselwerk uitgevoerd als dubbele overhoekse muizentandfries. De plint onderaan de gevel werd uitgevoerd in breuksteen met grof oppervlak en opgelegde voegen. Tussen de plint en de omlijsting van de muuropeningen, was de baksteen ooit van een rode beschildering voorzien. Tussen de poort en de cordonlijst werd het opschrift "RED STAR MAGAZIJN °2" aangebracht. Op de natuurstenen boog boven de toegangspoort was het opschrift "TOL DOUANE" te lezen.

Red Star Line 3

De gevel van het Red Star Line 3-gebouw telt tien traveeën, uitgevoerd in uit rood baksteenmetselwerk in kruisverband, met gebruik van blauwe hardsteen voor de plint, dorpels en dekstenen. De eerste negen traveeën van de opstand beantwoorden aan een symmetrisch schema gemarkeerd door hoger oplopende hoekrisalieten, die zijn afgewerkt met een booglijst tussen postamenten. Korfboogpoorten doorbreken de begane grond van de risalieten, en het embleem van de Red Star Line, een ster gevat in een anker met reddingsboei, siert het boogveld. De tussenliggende traveeën worden evenals de de laatste travee geritmeerd door kolossale pilasters met een gestileerd Ionisch kapiteel. Brede rechthoekige vensters met metalen scrhijnwerk, en op de begane grond een tussendorpel. De blinde attiek die de gevelpartij tussen de risalieten bekroont, draagt het opschrift: "RED STAR LINE".

Volgens de bouwplannen huisvestte de begane grond de stortbadinrichting met centraal bovenlicht, die door een muur in de lengte van het gebouw was ingedeeld in gescheiden afdelingen voor mannen en vrouwen. Deze bestonden elk uit tweeëntwintig individuele cellen met stortbad (18) of ligbad (4) en een kleedhokje, en waren uitgerust met een wachtzaal, kantoor, kapperslokaaltje en linnenkamer. De bovenverdieping, ontsloten door twee traphallen bij de inkomportalen, werd aan straatzijde ingenomen door de grote wachtzaal met sanitair. Deze sloot aan op het meandervormige toegangssas tot de medische keuring, verzekerd door drie dokters van het Amerikaanse consulaat, de rederij en de Belgische emigratiedienst. Deze afdeling aan de achterzijde van het gebouw beschikte over lokalen voor geweigerde passagiers, vaccinatie, kantoren met balie voor paspoort- en visacontrole en een kleine wachtzaal. In de rechterflank van de bovenverdieping was de conciërgewoning ondergebracht.

Het gebouw diende vooral als magazijnruimte voor de Red Star Line rederij (1872-1935). Waren de kantoren van deze rederij gevestigd aan de Kammenstraat 22, haar maritieme bedrijvigheid speelde zich grotendeels af aan de Rijnkaai. Zij waren bedrijvig in het vrachtvervoer maar zijn vooral bekend voor het vervoer van passagiers meestal in combinatie met vracht. Verschillende schepen werden trouwens enkel voor passagiers vervoer ingericht. Het meest bekende schip uit hun vloot, door zijn zeven wereldcruises was de Belgenland II. (1914-1936). Vanaf circa 1881 wordt het door het steeds stijgende aantal landverhuizers voor de rederij het vervoer hiervan een flink winstgevende zaak. Minstens een deel van het gebouwencomplex diende dan ook als gezondheidscentrum voor het medisch onderzoek en bevatte onder andere ontsmettingsketels voor de bagage.

Het geheel is samengesteld uit 3 aparte gebouwen waarvan het nummer 17A gelegen is aan de Rijnkaai, een tweede op de hoek van de Rijnkaai / Montevideostraat en een derde in de Montevideostraat.

Rijnkaai 17/A De gevel, 9 traveeën met blijkbaar een waarschijnlijk later toegevoegde tiende travee aan de zuidkant werd uitgevoerd in verzorgd baksteenmetselwerk met scherp achteruitliggend voegwerk. Links en rechts een toegangsdeur met afgeronde bovenkant, hierachter, voor zover kon worden nagegaan steeds een spiltrap van waaruit de eerste etage kon worden betreden. Het middengedeelte van het gelijkvloers kon vanaf de straatkant betreden worden door middel van drie in het midden geplaatste hoge deuren met bovenlicht. Al de ijzeren ramen zijn voorzien van een bovenlicht, de dorpels en lateien zij uitgevoerd in blauwe hardsteen. De verticale geleding van de gevel werd vooral bekomen door de sterk vooruitspringende bakstenen posten bovenaan afgewerkt met eenvoudige voluten in blauwe hardsteen. De onderzijde van de gevel werd voorzien van een lage plint in blauwe hardsteen.

Waarschijnlijk werd dit pand gebruikt als stapelruimte en mogelijk deels als bureelruimte mogelijk bevond zich hier ook een deel van het gezondheidscentrum. Bovenaan werd de gevel afgewerkt met een waarschijnlijk deels boven het vermoedelijk plat dak uitstekend vlak stuk muurwerk met hierop nog vaag zichtbaar de tekst 'RED STAR LINE'.

Rijnkaai/Montevideostraat. Waarschijnlijk is het dit deel van het gebouwencomplex dat gebruikt werd als gezondheidscentrum, de op een oude foto nog aanwezige en nu verdwenen hoge schoorsteen kan mogelijk een onderdeel van de ontsmettingsketels voor de bagage geweest zijn.

Het gebouw bestaat uit een gelijkvloers onder zadeldak in golfplaten. Twee kleine ramen met bovenaan een stalen latei een deur en een poort, een derde raam werd ooit vervangen door een deur. Op een oude foto is trouwens te zien dat het tweede raam ooit vervangen was door twee deuren die op hun beurt weer plaats maakten voor het opnieuw geplaatste huidige raam. De gevel is opgebouwd in rode baksteen, halverwege en bovenaan voorzien van drie horizontale lagen zwarte bakstenen. De gevel wordt verlevendigd door verticaal geplaatste sterk vooruitspringende posten eveneens in zwarte baksteen, deze bakstenen werden eveneens gebruikt in de afgeronde hoek aan de Rijnkaai / Montevideostraat als voor de nu bepleisterde plint onderaan de gevel. Op deze vooruitspringende posten zijn ook de versierde gevelankers aangebracht. Aan de zijde van de Montevideostraat 3 eenvoudige rechthoekige ramen en een brede rechthoekige poort, deze werd volgens een oude foto geplaatst op de plaats van een vierde raam.

Montevideostraat Gelijkvloers met waarschijnlijk een eerste verdieping onder schuin dak. In de gevel bevinden zich links en rechts twee van tralies voorziene rechthoekige ramen met in het midden een houten toegangspoort en bovenaan één enkel rond raam. Verzorgd metselwerk met opgelegde voegen. Juist onder de houten versierde kroonlijst zijn enkele lagen van het baksteenmetselwerk uitgevoerd in reliëf. Zowel de ramen als de deuren zijn aan de bovenkant voorzien van aan elkaar verbonden rondbogen in natuursteen, boven ondergevel zijn van elkaar gescheiden door een doorlopende natuurstenen horizontale band. De ondergevel werd blijkbaar ooit van een rode beschildering voorzien. Het bovendeel van de gevel juist onder de houten kroonlijst werd het baksteen in reliëf uitgevoerd. Boven de poort kan men nog vaag de geschilderde tekst 'RED STAR MAGAZIJN' lezen, hieronder op de natuurstenen boog boven de toegangspoort 'TOL DOUANE'. De plint onderaan de gevel werd uitgevoerd in een donker soort natuursteen in breuksteen met grof oppervlak en opgelegde voegen. Vermoedelijk betreft het hier een stapelhuis.