Historiek en context

De inpandige feestzaal werd gebouwd naar een ontwerp door de architect Jaak Alfons Van der Gucht uit 1891, in opdracht van de burgerlijke maatschappij "Vrede”. Deze kring voor katholieke arbeiders was datzelfde jaar opgericht door een groep vooraanstaande en vermogende katholieken, vertegenwoordigd door senator Emile Van Put, koopman Joseph Van Put en nijveraar Frans Hens. De feestzaal maakte deel van een ruimer bouwproject dat ook de zeven winkel- en woonhuizen aan beide zijden van het inkomportaal omvatte, Lange Dijkstraat 62, 64, 66, 68 aan de rechterzijde, Lange Dijkstraat 72, 74 en 76 aan de linkerzijde. Het inpandige complex van twee bouwlagen onder zadeldaken, bestond uit een hoofdvolume (nok parallel aan de straat), een aanbouw (nok loodrecht op de straat) en een galerij aan de binnenplaats. Naast de feestzaal omvatte het programma van de "Katholieke Werkmanskring Vrede St. Amands" een café, meerdere vergaderzalen en een dokterskabinet, bestemd voor de katholieke arbeiders van de Sint-Amandusparochie. De aannemer Alphonse Janssens gevestigd in de Dambruggestraat voerde de werken in 1891-1892 uit.

Het project maakt deel uit van het vroege oeuvre van Jaak Alfons Van der Gucht, die actief was vanaf midden jaren 1880 tot eind jaren 1930. Tot de belangrijkste realisaties van de architect uit deze periode behoren het nieuwe westfront van de oude, gesloopte Sint-Laurentiuskerk aan de Markgravelei, en het kasteel Selsaete te Wommelgem. Tot het late oeuvre van Van der Gucht behoren de restauratie van het Hof Van Liere in de Prinsstraat en de herbouw van het Sterckxhof in Deurne.

De bouwvergunning van 1891 vermeldde uitdrukkelijk dat de inpandige zaal niet tot woningen mocht worden omgebouwd, noch als danszaal of "salle de spectacle" worden gebruikt. In 1910 kreeg de de "Katholieke Werkmanskring Vrede St. Amands" een vergunning voor uitbating van een 'cinematograaf, waarvoor de zaal werd uitgerust met een projectiecabine. Vanaf 1911 organiseerde Vrede Sint-Amands op zondag filmvertoningen voor haar leden, die na opschorting tijdens de Eerste Wereldoorlog werden hervat in 1919. Een inwendige verbouwing in opdracht van de Naamlooze Maatschappij "De Noordkant", naar een ontwerp door de architect Joseph Goeyvaerts uit 1924, breidde de zaalcapaciteit aanzienlijk uit met een balkon en zijgalerijen ontsloten door twee trappenhuizen aan weerszij van het toneel, waaraan een gelagzaal werd toegevoegd. Van deze ingreep, reeds gepland in 1919, dateert ook de projectiecabine boven het balkon. Volgens de bouwplannen telde de parterre sindsdien 294, het balkon 174 en de zijgalerijen 120 zitplaatsen. Om de zaal ook voor toneelvoorstellingen te gebruiken, werd in 1931-1932 door J. Staes op de binnenplaats een schermenmagazijn opgetrokken. De bioscoop onderging in 1947-1948 een verbouwing naar een ontwerp door de architect Lambert Van Looy uit 1946. Daarbij kreeg het balkon een nieuwe traphal in de voorbouw, werden het inkomportaal en het sanitair vernieuwd, en kregen de vroegere vergaderlokalen aansluitend op de zaal een nieuwe indeling, met een ruime gelagzaal  op de begane grond. Cinema "Pax", nog geregistreerd op de lijst van de Syndicale Kamer van Cinematographie in 1952, sloot zijn deuren op 19 juli 1960.

Architectuur

In het bouwvergunningsdossier is het ontwerp bewaard van architect Jaak Alfons Van der Gucht, met de plattegrond van het gelijkvloers van de zaal en de winkel- en woonhuizen, en het imposante gevelfront. Daarop is nog goed de majestueuze gevelopvatting van deze eenheidsbebouwing te zien. De toegang tot de zaal is in de gevel geaccentueerd door een hoger opgetrokken risaliet met attiekbekroning, gemarkeerd door de monumentale hardstenen poortomlijsting in neorenaissance met gebroken frontons die zich uitstrekt tot het venster van de tweede verdieping. Horizontaal geleed door de puilijst, is het gevelfront verder opgebouwd uit een hoge, geblokte onderbouw die pui en entresol beslaat, en de twee bovenverdiepingen in kolossale orde. Deze laatste bestaan uit verkleinende registers van rechthoekige vensters, gevat in oplopende spaarvelden, met een klassiek hoofdgestel als gevelbeëindiging. Bij de vijf panden aan weerszij van het portaalrisaliet bestaat de onderbouw uit oplopende rondbogen met sluitsteen en doorgetrokken imposten, waartussen privé-portalen met entablement. De twee uiterste panden onderscheiden zich door drielichten met een gebroken fronton of entablement op entresol en bovenverdiepingen. De opstand is grosso modo bewaard in Lange Dijkstraat 62 (rechter hoekpand), 66 (middenpand, verbouwde entresol), 68 (middenpand, bovenbouw gedecapeerd) en 70 (portaalrisaliet, bovenbouw gedecapeerd).

De zaal bleef tot op heden vrijwel intact bewaard en was tot voor kort nog in gebruik als atelier voor een bedrijf dat plexi bewerkt. Dit atelier was op het gelijkvloers ondergebracht afgescheiden van de omlopende gaanderij en het tongewelf van de zaal. Ook het podium, de kleine toneeltoren en de toneelopening bleven bewaard. De fraai gedetailleerde houten gewelfribben rusten op zes gietijzeren zuiltjes en twee houten hoekkolommen met wortelmotief. De gewelfribben maken deel uit van de kapconstructie. De spatkrachten worden opgevangen door ijzeren trekstangen die ophangen aan een centraal, decoratief sluitstuk. Op de zijbeuken van de gaanderijen zijn er zichtbare gebinten in het plafond uitgewerkt. De oude plankenvloer van de zaal vertoont nog de sporen van de bevestiging van de rijen bioscoopzetels.