Centraal op het ronde, gekasseide Marnixplein domineert een twintig meter hoge beeldengroep "Schelde Vrij". Het beeld is een realisatie van Jean-Jacques Winders, die samenwerkte met de beeldhouwers Louis Dupuis (leeuwen en medaillons), Jaak de Braekeleer (Neptunus en Mercurius) en Frans Floris (schrijvend figuurtje).

Context

In 1873 schreef de stad een ontwerpwedstrijd uit voor een herdenkingsmonument gewijd aan de vrijmaking van de Schelde in 1863. Deze gebeurtenis had de handel in Antwerpen sterk aangewakkerd en is een centraal thema in straatnamen en monumenten op het Zuid. Alle straten rondom het Marnixplein werden eveneens naar de vrijmaking van de Schelde genoemd. Uit de twaalf inzendingen, koos de jury het ontwerp van Winders. Het was de bedoeling dat het monument een jaar later werd ingehuldigd; technische problemen verschoven de afwerking naar 1883. In 1884 werd een smeedijzeren hek rond het monument geplaatst, uitgevoerd door Leopold van Suetendael naar ontwerp van Winders. Het werd een monumentale blikvanger, die midden op de Marnixplaats werd opgericht en vanuit alle omringende straten, tot aan de Schelde, zichtbaar is. J.J. Winders koos voor het monument een zeer fantasierijke eclectische stijl met neo-Vlaamse renaissance-elementen. Winders trachtte deze laatste stijl te promoten als de enige echte stijl die de eigenheid van België kon vertegenwoordigen. In een wijk als het Zuid, waar de neoclassicistische, verregaand gestandaardiseerde burgerhuizen in de absolute meerderheid zijn, springt de architectenwoning van Winders sterk in het oog door de exuberante gevel in neo-Vlaamse renaissance. Het was de wens van Winders om ook de architectuur die het monument Schelde Vrij zou omringen, in een passende stijl te ontwerpen. Hij tekende ontwerpen met zeer fantasierijke neo-Vlaamse renaissancegevels. Omdat hij zelf niet in staat was de nodige percelen op de Marnixplaats aan te kopen, en de Compagnie du Sud d’Anvers, hier blijkbaar ook geen prioriteit aan gaf, kreeg een plein een totaal ander, veel klassieker uitzicht dan Winders had gedroomd.

Beschrijving

Het monument bestaat uit een piramidale basis in vendressesteen met een vierzijdige sokkel, een obelisk en een bekronende beeldengroep in savonnière. De totale hoogte bedraagt twintig meter; de buitenrand van het hek meet 15,5 meter op 15,5 meter.

De basis van het monument bestaat uit een gedrukte piramide met een vijftal geledingen. Daarboven een zware sokkel die aan de vier zijden op dezelfde manier is uitgewerkt, met centraal het masker van een watergod in een geblokte rondboog die door de gebroken ketels het Scheldewater uitspuwen. Boven elk masker een vierkant medaillon met opschrift in vergulde letters. Aan de voorzijde (noord) "DOOR DE STAD/ ANTWERPEN/ OPGERICHT/ 1883". Op de drie andere zijden telkens de naam van een historisch figuur die door de eeuwen heen een rol speelde in de vrijmaking van tol op de Schelde. Aan de westzijde "MINISTER/ KAREL ROGIER", op de oostzijde "BARON/ AUG. LAMBERMONT" en op de zuidzijde "BURGEMEESTER/ MARNIX/ VAN/ ST. ALDEGONDE/ 1583-1585". Op de boord van de sokkel lopen aan de zijwanden leeuwen, de poot op een ketting. Aan de voorzijde van het monument, een geknielde naakte vrouwenfiguur die op de bovenliggende obelisk schrijft: “1863/ SCHELDE VRIJ”.

Op de sokkel is een zware, met ornamentiek overladen obelisk geplaatst, waaruit aan de zijkanten een scheepsboeg steekt, omkranst door een guirlande. Op de schacht van de obelisk zijn de portretbustes van respectievelijk Karel Rogier, August Lambermont en Marnix van Sint-Aldegonde aangebracht.

De bekronende beeldengroep is zeven meter hoog en bestaat uit een Neptunusfiguur ten voeten uit, met rechts Mercurius en links de zittende, gekroonde stedenmaagd. Neptunus draagt in de rechterhand een bronzen drietand, de linkerarm rust op de vrouwenfiguur, op de rug een mantel. Mercurius heeft een staf en rust met zijn linkerknie op een kruik met water.

Het geheel is omgeven door een smeedijzeren hek, met op de vier hoeken hoge hoekpijlers waarop monumentale meerarmige lantaarns werden aangebracht.

In het midden van de Marnixplaats en blikvanger van de erop uitkomende straten: monumentaal standbeeld van Savonnièresteen - 20 meter hoog - opgericht in 1883 ter herdenking van de vrijmaking van de Schelde (1863); ontwerp van architect J.J. Winders, in samenwerking met de beeldhouwers Louis Dupuis (leeuwen en medaillons), Jaak de Braekeleer (Neptunus en Mercurius)en Frans Floris (schrijvend figuurtje).

Hoge vierzijdige sokkel uitlopend in een obelisk en bekroond met beeld van Neptunus; op de voet: watergoden in een geblokte rondboog die door de losgebroken ketens het Scheldewater uitspuwen; het smallere gedeelte, versierd met medaillons, is onderaan geflankeerd door vier sokkels, waarop respectievelijk leeuwen en een figuurtje dat "1863 Schelde Vrij" in de zuil grift, bovenaan door twee uitstekende scheepsboegen; ten slotte de triomferende Neptunus vergezeld van Mercurius (rechts) en een knielende vrouw (links); het geheel is omgeven door hekken, tussen zware postamenten; op de hoeken: monumentale smeedijzeren lantaarns.