Het gedenkteken voor de militaire en burgerlijke slachtoffers van Passendale staat op de Passendaleplaats, ten noordwesten van de ingang van de Sint-Audomaruskerk, net buiten de ommuring van het kerkhof.

Historische beschrijving

Het dorp Passendale, op een strategisch belangrijke heuvelrug gelegen, werd op 20 oktober 1914 (tijdens de Eerste Slag bij Ieper) door Duitse eenheden ingenomen. De heuvelrug zou gedurende de oorlog versterkt worden met opeenvolgende Duitse stellingen. Pas met de Derde Slag bij Ieper, ook gemeenzaam de ‘Slag bij Passendale’ genoemd, ging het dorp heel moeizaam over in geallieerde handen (6 november 1917). Tijdens het Duitse Lente-Offensief gaven de geallieerden het dorp opnieuw prijs. Tijdens het Geallieerde Bevrijdingsoffensief konden Belgische Karabiniers en Grenadiers Passendale uiteindelijk bevrijden op 29 september 1918.

Het dorp was door het oorlogsgeweld volledig verwoest. De neoromaanse Sint-Audomaruskerk uit 1904-1906, ontworpen door architect De Pauw uit Brugge, werd na de Eerste Wereldoorlog naar het oorspronkelijke plan heropgebouwd.

In 1924 vroeg de plaatselijke V.O.S.-afdeling (Verbond der Vlaamse Oud-Strijders) aan het gemeentebestuur om een oorlogsgedenkteken op de markt. Bij gebrek aan geld werden ze doorverwezen naar de "Coöperatieve voor Oorlogsschade" van de gemeente Passendale die nog een batig saldo had, maar ook daar vonden ze geen gehoor.

In 1927 wou men op initiatief van de pastoor de parochie toewijden aan Christus-Koning, uit dankbaarheid omdat ze de grote oorlog had overleefd. Het feest van ‘Christus, koning van het heelal’ was in 1925 ingesteld door paus Pius XI, die via de Katholieke Actie poogde om de secularisatie van de samenleving tegen te gaan. Het vormde een hoogfeest binnen de Rooms-Katholieke Kerk. De verering van Christus-Koning raakte tijdens het interbellum populair in de Katholieke leefwereld, net zoals de Heilig-Hart-devotie. Het motief van Christus Koning ontwikkelde zich uit de Heilig-Hart-voorstellingen en zou in de traditionele religieuze kunst van de 20ste eeuw maar een bescheiden plaats krijgen. De oprichting van Heilig Hartbeelden kwam in de naoorlogse jaren veel vaker voor, ook bij oorlogsgedenktekens.

Er werd druk vergaderd om aan de verzuchtingen van zowel de parochie als van de V.O.S. te voldoen, dus om Vlaamse en religieuze wensen met mekaar te verzoenen. Er werd een compromis bereikt, de gemeente schonk de grond voor het gedenkteken met een centrale ligging, namelijk op het marktplein vóór het gemeentehuis, de ‘Coöperatieve voor oorlogsschade’ financierde het gedenkteken mee. Beeldhouwer Antoon Van Parys uit Deinze werd gecontacteerd, die de opdracht vervolgens aanvaardde. Het gedenkteken werd onthuld op 24 juni 1928, op de dag dat de parochie aan Christus-Koning werd toegewijd.

De hoofdletters in de tekst op de achterkant vormen Romeinse cijfers die samengeteld op 1928 uitkomen. In de volksmond werd algauw naar het standbeeld verwezen met 'Treze Planke', naar een gekende volksfiguur in Passendale.

Toen de markt in 1959 werd heraangelegd, gingen er stemmen op om het beeld te verplaatsen maar na protesten ging de verhuis niet door. In 2001 werd de dorpskern opnieuw vernieuwd: toen werd het beeld verplaatst naar het heraangelegd pleintje, links van de hoofdingang van de kerk.

Tussen 1920 en 1930 kreeg Antoon Van Parys 16 opdrachten voor het ontwerpen en uitvoeren van oorlogsgedenktekens. Behalve in Passendale zijn ook oorlogsgedenktekens van hem terug te vinden in Deinze, Lo, Woumen, Klerken, Petegem, Vinkt, Astene, Deurle, Kruishoutem, Zedelgem, Sint-Baafs-Vijve, Eke, Dranouter, Machelen en Edelare (deze laatste is ondertussen reeds vervangen). In zijn oorlogsgedenktekens wordt door Van Parys geen heldenmoed opgehemeld, maar legt hij de nadruk op de verwoesting, het leed, het verdriet. Als antimilitarist maakte hij veeleer vredesgedenktekens dan oorlogsgedenktekens, hoewel dit niet steeds zo door zijn opdrachtgevers begrepen werd.

Het gedenkteken van Passendale, “Christus-Koning met ciborie”, kent een sterk piramidale opbouw van het geheel. Het gewaad van de bekronende Christusfiguur is zeer sterk gestileerd. De basis van het gedenkteken wordt getooid met een heldenhuldezerkje waarvoor twee kaarsendragende jongelingen knielen, een thematiek die door Antoon Van Parys reeds eerder op een grafmonument was toegepast. De Christus Koningfiguur werkte Van Parys ook uit als losstaand beeld op kleinere schaal in witte marmer.

Beschrijving

Standbeeld met een hoge sokkel met rechthoekige basis en trapeziumvormige opbouw, opzij gesteund door twee lage schuine steunmuren. Op de sokkel staat een treurende Christusfiguur in lang gewaad met doek op het hoofd. Deze houdt een ciborie met Christus-monogram tegen het gelaat aangedrukt. Het geheel is uitgevoerd in hardsteen. Op de sokkel: op de voorkant bovenaan een uitspringende plaat met uitgehouwen letters 'Christus-Koning', daaronder in reliëf een heldenhuldezerkje met 'AVV VVK', met ervoor twee geknielde misdienaars in lange klederen die elk een brandende kaars vasthouden, onderaan 'Zij vielen voor u, bidt voor hen' uitgehouwen en zwart beschilderde letters. Op de rechterkant 'Gesneuvelden', wapenschild met klimmende leeuw in reliëf, de namen, uitgehouwen en zwart beschilderd; op de linkerkant 'Burgers-slachtoffers', de namen ongeveer alfabetisch en het oude wapenschild van Passendale; op de achterkant 'UIt oorLogs - AsCh op rIJzenD Is PassChenDaeLe ChrIstUs - KonIng toegeWIJD', 'Beslissing: Gemeenteraad 16-12-1927'. Op de zijsteunen: op de linkerkant '1940-45', de namen niet alfabetisch gerangschikt; op de rechterkant '1940-45', de naam, 'Na den wereldoorlog 1940-45 De gespaarden danken en gedenken' en de namen niet alfabetisch gerangschikt. Uitgevoerd in vlakreliëf.

H. 641 cm x Br. 569 cm x D. 590 cm Uitvoering: Ant. Van Parys, Deinze (gesigneerd en gedateerd)

Locatie

In en rond de Sint-Audomaruskerk van Passendale zijn verschillende gedenktekens inzake de Eerste Wereldoorlog: links voor de ingang van de kerk het standbeeld voor de omgekomen inwoners, op het kerkhof rechts van de kerk nog een cenotaaf voor de inwoners van Passendale, in de linkertransept een glasraam ter ere van de '66th Division BEF', met aan de buitenkant van de kerk een gedenkplaat hiervoor.

Historische achtergrond

Passendale, op de strategisch belangrijke Vlaamse heuvelrug, ging op 20 oktober 1914, met de Eerste Slag om Ieper, in Duitse handen over. De heuvel zou gedurende de oorlog versterkt worden met opeenvolgende Duitse stellingen, bestaande uit loopgraven, bunkers en mitrailleursposten. Pas met de Derde Slag om Ieper, ook gemeenzaam de 'Slag om' of 'Hel van Passendale' genoemd, ging het dorp heel moeizaam en dankzij de Canadian Divisions terug over in geallieerde handen (6 november 1917). Deze positie was echter onhoudbaar en reeds met het Duitse lenteoffensief moesten de geallieerden het dorp alweer prijsgeven. Dat tot het eindoffensief, toen Belgische Karabiniers en Grenadiers Passendale konden bevrijden op 29 september 1918.

Het dorp was volledig verwoest. Na de vernieling van 1917 werd de neoromaanse Sint-Audomaruskerk uit 1904-1906 ontworpen door architect De Pauw uit Brugge, vanaf 1923 naar het oorspronkelijke plan heropgebouwd. Passendale herpakte zich na de oorlog en werkte zich op tot "Kaasdorp".

In 1924 vroeg de plaatselijke VOS-afdeling (Oudstrijdersvereniging) aan Schepencollege en Gemeenteraad om een oorlogsgedenkteken op de markt. Bij gebrek aan geld werden ze doorverwezen naar de "Coöperatieve voor Oorlogsschade", maar ook daar vonden ze geen gehoor. In 1927 wilde men echter de parochie toewijden aan Christus-Koning en vroeg men aan beeldhouwer Antoon Van Parys om een monument te maken die de 2 wensen kon verenigen. Nu wilde de Coöperatieve wel co-financieren. Het monument werd onthuld op 24 juni 1928 op de linkermarkt vóór het gemeentehuis. De hoofdletters in de tekst vormen de Romeinse optelsom voor 1928.

In 1959 werd de markt heraangelegd en er gingen stemmen op om het beeld te verplaatsen. Na hevig protest ging de verhuis niet door. In 2001 werd de dorpskern opnieuw vernieuwd en toen werd het beeld, ondanks de polemiek, verplaatst naar het heraangelegd pleintje, links van de hoofdingang van de kerk.

Beeldhouwer Antoon Van Parys werd geboren in een eenvoudig gezin te Deinze in 1884. Na zijn middelbaar onderwijs trok hij naar Sint-Lucas en de Stedelijke Academie in Gent. Later ging hij zich verder bekwamen in ateliers van plaatselijke kunstenaars. In zijn beginperiode maakte hij vooral (religieuze) beelden en grafmonumenten, in groot-Deinze en omstreken. Na de Eerste Wereldoorlog werd hij door diverse gemeenten aangezocht om een herinneringsmonument voor de gesneuvelden op te richten. Hij noemde ze 'vredesmonumenten', een aanklacht tegen elk oorlogsgeweld, met nadruk op verwoesting en verdriet. Een mooi voorbeeld is het oorlogsmonument van Deinze, “De puinruimer” uit 1922. Zijn oeuvre wordt gekenmerkt door soberheid en stilering. Typisch is ook het schrift dat hij gebruikte. Na de Tweede Wereldoorlog werd zijn werk minder streng. Hij overleed in Gentbrugge in 1968.

Beschrijving

Standbeeld met een een hoge sokkel met rechthoekige basis en trapeziumvormige opbouw, opzij gesteund door twee lage schuine steunmuren. Op de sokkel staat een treurende Christusfiguur in lang gewaad met doek op het hoofd. Deze houdt een vaas met een Christus-monogram tegen het gelaat aangedrukt. Het geheel is uitgevoerd in hardsteen.

Op de sokkel: op de voorkant bovenaan een uitspringende plaat met uitgehouwen letters 'Christus-Koning', daaronder in reliëf een heldenhuldezerkje met 'AVV VVK', met ervoor twee geknielde misdienaars in lange klederen die elk een brandende kaars vasthouden, onderaan 'Zij vielen voor u, bidt voor hen' uitgehouwen en zwart beschilderde letters.

Op de rechterkant 'Gesneuvelden', wapenschild met klimmende leeuw in reliëf, de namen, uitgehouwen en zwart beschilderd; op de linkerkant 'Burgers-slachtoffers', de namen ongeveer alfabetisch en het oude wapenschild van Passendale; op de achterkant 'UIt oorLogs - AsCh op rIJzenD Is PassChenDaeLe ChrIstUs - KonIng toegeWIJD', 'Beslissing: Gemeenteraad 16-12-1927'. Op de zijsteunen: op de linkerkant '1940-45', de namen niet alfabetisch gerangschikt; op de rechterkant '1940-45', de naam, 'Na den wereldoorlog 1940-45 De gespaarden danken en gedenken' en de namen niet alfabetisch gerangschikt. Uitgevoerd in vlakreliëf.

H. 641 cm x Br. 569 cm x D. 590 cm

Uitvoering: Ant. Van Parijs, Deinze (gesigneerd en gedateerd)