Het gedenkteken voor de vrede en voor de 1ste Poolse Pantserdivisie staat opgesteld op de O.L. Vrouwemarkt van Roeselare. Dit plein is ten noordoosten van de Grote Markt, achter de spoorweg gelegen.

Historische beschrijving

Roeselare werd bevrijd op 7 – 8 september 1944 door de 1ste Poolse Pantserdivisie, onder leiding van bevelhebber Maczek.

De 1ste Poolse Pantserdivisie, in 1942 samengesteld in Groot-Brittannië met gevluchte Poolse militairen, nam deel aan de bevrijding van West-Europa. Ze werd toegevoegd aan het 1ste Canadese Leger, behorende tot de 21ste Geallieerde Legergroep onder leiding van Generaal Montgomery. De Poolse divisie landde in augustus 1944 in Normandië en leverde zware gevechten bij Falaise, tot 22 augustus 1944. Vanaf 31 augustus achtervolgde ze de terugtrekkende Duitsers door Noord-Frankrijk, West- en Oost-Vlaanderen tot Aalter en Gent. Daarna bevrijdde ze het Land van Waas en de streek Axel-Hulst. Vanaf 27 september rukte ze op ten oosten van Antwerpen, bevrijdde ze Breda en vocht ze bij Moerdijk. De divisie zou nog tot aan de Duitse capitulatie ingezet worden.

Vanaf 6 september, de dag waarop ze de Frans-Belgische grens overstak, was de Poolse Pantserdivisie actief op West-Vlaams grondgebied. De noordelijke as ging over Poperinge en Vlamertinge, de zuidelijk over Dikkebus of Wijtschate. 's Avonds was Ieper ten noorden en ten zuiden voorbijgegaan en na straatgevechten bevrijd. Op 7 september bevrijdde ze een deel Sint-Jan, Westrozebeke, Hooglede en Gits. Een andere as liep over Zonnebeke en Passendale. Roeselare werd in de avond helemaal bevrijd, maar opnieuw ten koste van het leven van enkele Polen. Op 8 september kon Tielt bevrijd worden na een strijd in het centrum. Bij Ruiselede vond een hevig gevecht plaats. Op 9 september werd het kanaal Brugge – Gent bij Aalter bereikt. De divisie had sedert 31 augustus 470 kilometer afgelegd ondanks vernielde bruggen en wegen, gevechten en dergelijke meer. Net als in Frankrijk kreeg ze bij de bevrijding de hulp van verzetsgroeperingen. In deze 10 dagen telde de divisie 57 doden en 170 gewonden.

Op 23 oktober 1944, tijdens de eerste naoorlogse gemeenteraad, had de burgemeester reeds zijn intentie geuit om op de Onze-Lieve-Vrouwparochie een gedenkteken op te richten, ter herinnering aan het 'voor zijn bevrijding biddende Roeselare'. Er werd een overeenkomst afgesloten met Geo Verbanck voor de realisatie van een Onze-Lieve-Vrouwebeeld in Maassteen van circa 3,5 meter hoog. Ook de twee vlakreliëfs onder het beeld zijn van zijn hand. Zijn zoon Robert Verbanck, architect-urbanist, tekende de architecturale omgeving en de sokkel uit. Het metsen van de grondvesten en het voetstuk van het gedenkteken werd uitgevoerd door aannemer Deconinck uit Roeselare.

Het gedenkteken werd onthuld op 9 september 1945, toen op de Onze-Lieve-Vrouwparochie bevrijdingsfeesten gehouden werden. Alle inwoners van de stad Roeselare hadden een uitnodiging voor deze bevrijdingsfeesten ontvangen rond 26 april 1945. De stad werd tijdens deze feesten toegewijd aan het Onbevlekt Hart van Maria.

Na de toewijding aan het Heilig Hart in 1925 wou Roeselare dus op 9 september 1945, zijnde de feestdag van Maria's geboorte en tegelijk de Bevrijdingsdag van Roeselare, zijn dankhulde vernieuwen in een hulde aan het Onbevlekte Hart van Maria. De feestelijke inhuldiging ging gepaard met de eerste rondgang van de vernieuwde Onze-Lieve-Vrouwprocessie, voor één keer doorheen de ganse stad en eindigend bij het nieuwe gedenkteken. Daar Maria ook de 'Koningin van de Vrede' was, werd deze stoet ook als 'Vredesstoet' omschreven. Omwille van dezelfde reden staat 'PAX' op het gedenkteken.

Het gedenkteken was op de dag van de onthulling, 9 september 1945, nog niet klaar, omdat het steenblok dat per spoor aangevoerd moest worden, ergens op een verkeerd rangeerspoor verdwaald geraakt was en pas 6 maanden na datum terechtkwam in het atelier van de kunstenaar. De inhuldiging gebeurde met de hulp van een onafgewerkt model in gips.

Blikvanger op het gedenkteken is het grote beeld van Maria met kind, beiden met een verguld aureool. Het kind houdt een lauriertak vast. Het is een zeer spontane en levendige Maria, waarbij de initiatiefnemers haar vooral wilden bedanken voor de moederlijke bescherming. Op het vlakreliëf links onder worden soldaten in opmars achter een tank afgebeeld, stoer en geïdealiseerd. Op de achtergrond is het nieuwe stadhuis van Roeselare te zien. Op het vlakreliëf rechts staan enkele biddende personen (vrouwen), erachter nog enkele vrouwen met kinderen, die bloemen in de handen dragen. Volgens één interpretatie zijn het ongeruste vrouwen die afscheid hebben genomen van de opmarcherende soldaten. Men kan er echter ook burgers in zien, die de soldaten tegemoet treden.

Zeven van de acht Polen die op het gedenkteken vermeld staan, zijn gestorven op 7 september. Eén Pool is op 10 september overleden aan zijn verwondingen. Op 27 augustus 1989 werd de bronzen gedenkplaat ter herinnering aan de 1ste Poolse Pantserdivisie en de bevrijding van Roeselare toegevoegd, omdat de namen en de figuren van het gedenkteken naar verluidt onvoldoende verwezen naar de Poolse bevrijders. De plechtigheid voor deze 45ste verjaardag werd bijgewoond door Poolse oud-strijders van 1944 en van de 1ste Poolse Pantserdivisie.

Verbanck werkte zowel in de art-decostijl als volgens de regels van de klassieke beeldhouwkunst. Het mysterieus slingerende van de art nouveau maakte plaats voor een meer lineaire, hoekiger, abstractere vormgeving uit de interbellumperiode – heel dikwijls zelfs met het karakteristieke zigzagmotief in de drapering – en evolueerde na de Tweede Wereldoorlog naar een realistischer weergave met rondere vormen, die de toeschouwer in hoofdzaak moet beroeren door het uitgebeelde thema.

Beschrijving

Hardstenen platform met twee treden en een hoge plint met een sokkel ervoor. Hierop staat een groot beeld van Maria met kind in rondsculptuur, beiden met verguld aureool. Zij houdt het kind, dat een lauriertak in de hand heeft, de hoogte in. Achter het beeld rijst een hoge hardstenen muur op met cannelures in het midden. Op de plint staat links een vlakreliëf met soldaten in opmars achter een tank en het stadhuis op de achtergrond. Rechts staan op de voorgrond enkele biddende mensen en erachter nog enkele vrouwen met kinderen die bloemen in de handen dragen.

Op de sokkel: in het midden uitgehouwen 'PAX', op de bronzen plaat '1e Poolse Pantserdivisie', hieronder het kenteken van deze divisie en 'Roeselare 7-8 september 1944'. Op de plint links en rechts de namen van de gesneuvelde Poolse soldaten.

Op de achterzijde onder het wapenschild 'ROESELARE BEVRIJD 7.9.1944/ GEMEENTERAAD 23.10.1944/ ONTHULD 9.9.1945/ DE STADSSECRETARIS ROBERT DE MAN/ DE BURGEMEESTER JAN MAHIEU-LIEBAERT'.

Uitvoering: Geo Verbanck '45 (gesigneerd); J. Deconinck (aannemer); Fa. Berghman, Roeselare (bronzen plaat)

Hoogte 598 x breedte 840 x diepte 273 cm

Rondom het gedenkteken zijn aanplantingen aangebracht, waaronder buxusstruiken en essen. Achter het gedenkteken vormen beuken een hoge haag.