De zeven resterende groepen afdaken langs de Scheldekaaien, van Ledeganckkaai tot Rijnkaai, gaan terug tot het grootschalige infrastructuurproject dat tussen 1877 en 1885 door de rechttrekking van de Schelde een nieuwe havenstrook ontwikkelde. In 1877 werden de werken aangevat; op 26 juli 1885 werden de nieuwe Scheldekaaien officieel ingehuldigd. De afdaken nrs. 13A en 13B aan de Cockerillkaai zijn een kenmerkende getuige van deze fase in de havengeschiedenis.

Historiek

Voor de ontwikkeling van de nieuwe havenzone langs de rechteroever van de Schelde tussen 1877 en 1885 moesten honderden huizen gesloopt worden. Daarbij verdween de historische stadskern rond het Steen en de iets noordelijker gelegen historische havenzone "De Werf". Vanaf de Kattendijksluis tot aan de huidige Ledeganckkaai werd een ononderbroken, licht gebogen kaaimuur opgetrokken. Er werd een gekasseide strook van 80 m breed aangelegd voor kades, die werden uitgerust met havenkranen, kraan- en treinsporen en metalen, open opslagplaatsen. Daarnaast kwam een rijweg van 20 meter breed, waarlangs nieuwe gebouwen werden opgetrokken: vooral panden met een handelsfunctie, al dan niet gecombineerd met wonen op de verdiepingen. In 1897-1903 werd de havenstrook met 2 km verlengd naar het zuiden toe. Langs de d'Herbouvillekaai werd onder meer Petroleum Zuid uitgebouwd en bevonden zich de gebouwen van het Zuidstation. Deze functies maakten de combinatie met wonen onmogelijk. Over de gehele lengte van deze Scheldekaaien werd de grens tussen de gekasseide havenzone en de openbare weg gemarkeerd door een lange rij smeedijzeren hekken.

Het meest opvallende en gekende bouwkundig erfgoed van de Scheldekaaien zijn de metalen afdaken met Polonceauspanten en versierde frontons. In 1903, na de verlenging van de kaaien tot aan het huidige Petroleum-Zuid, kregen alle afdaken een nummer van 1 tot 29, waarbij men in het zuiden begon te tellen.

De afdaken nrs. 9 tot 29 bestaan allemaal uit tegen elkaar aanleunende metalen zadeldaken rustend op ijzeren Polonceauspanten op 3,485 meter van elkaar. De afdaken steunen op geklonken holle pijlers, tevens dienstdoend als afvoer voor het regenwater en rustend op bolvormige gietijzeren stootblokken. De afdaken zijn rechtstreeks op de kasseien ondergrond van de kaaien geplaatst.

De afdaken ten noorden van de Zuidersluis, de nrs. 13 tot 29, werden het eerst gebouwd, in de periode 1882-1890. Deze afdaken zijn 30 tot 50 meter diep, en bestaan uit verschillende zadeldaken van telkens 12 meter breed. De afstand tussen de verschillende reeksen afdaken was telkens precies een veelvoud van twaalf meter, zodat ze later met bijkomende beuken konden worden verbonden. Bij de later opgerichte afdaken nrs. 9 tot 12, ten zuiden van de Zuidersluis, is de lengte van één beuk 10 meter in plaats van 12.

De afdaken werden opgericht in de jaren 1880 en 1890 volgens een typeplan getekend op de dienst van ingenieur G. Royers. De Scheldekaaien werden in verschillende fases ingericht; voor de oprichting van de afdaken op de verschillende secties werden telkens hetzelfde lastenboek en typeplannen voorgelegd. Grote Belgische constructeurs stonden in voor de uitvoering van de werken. Een opvallend element bij de afdaken is de geajoureerde plantenornamentiek op de frontons van de afdaken. Het lastenboek en de bewaarde plans maken hier telkens melding van. De typische, esthetische versiering is nog bewaard bij afdaken nrs. 18B-19A, 20-21 en 22-23. De open afdaken werden bekroond met een fronton met ingesneden gestileerde plantenmotieven, afgewerkt met Mercurius-attributen, stuurwiel en anker. Waar de verschillende afdaken met elkaar zijn verbonden, is een wapenschild van de stad Antwerpen aangebracht. Bij de afdaken 15A is de ajourering achterwege gelaten; de Mercuriusattributen en wapenschilden zijn wel aangebracht. Bij de afdaken 13A-13B is het fronton onversierd.

De huidige reeksen afdaken zijn tot stand gekomen door de verbinding van verschillende oorspronkelijk kleinere reeksen; dit kan onder meer afgeleid worden uit hun gekoppelde nummering. Het archief van het havenbedrijf, bewaard in het stadsarchief van Antwerpen, bewaart de dossiers van de talrijke veranderings- en herstellingswerken aan de afdaken.

Aan de stroomopwaartse verlenging van de kaaien in 1897-1903, ter hoogte van de d’Herbouvillekaai en de Ledeganckkaai, werd een heel ander type afdaken gebouwd. De afdaken werden genummerd van 1 tot 8, maar bestonden eigenlijk uit een doorlopende constructie van 60 m op 1280 m (7,7 ha) onder platte bedaking. Op dit dak werden kraansporen gemonteerd, waarop één kant van een hydraulische halfpoortkraan steunde. Van dit afdak zijn anno 2010 slechts enkele fragmenten bewaard.

Beschrijving

De afdaken 13A-13B zijn gelegen ten zuiden van de inham van de Zuidersluis en werden samen met de nog bestaande afdaken 15A en de afdaken 14 ertussen opgetrokken ca. 1882-1885 door de firma Nicaise & Delcuve uit La Louvière. Op stootblokken is het ovale merkteken van de firma aangebracht. In het stadsarchief zijn dossiers betreffende de constructie van deze afdaken bewaard. De afdaken 13 tot 15 werden als een reeks van acht gelijke sets afdaken gebouwd, later verbonden met elkaar of met een aantal traveeën uitgebreid of verkort, cf. overkappingen van een aantal onoverdekte ruimtes ca. 1906. Tussen 1906 en 1908 werden de afdaken 13A nog verlengd, werken die uitgevoerd werden door de firma V. Bertaux et Cie uit Brussel.

De afdaken 13A-13B bestaan anno 2010 uit elf overkapte open traveeën op de typische Polonceauspanten. De frontons aan straatkant zijn niet gedecoreerd. Aan beide lange zijden van de afdaken lopen spoorlijnen. Onder het meest zuidelijke afdak is een atoombunker aangebracht tijdens de Koude Oorlog in 1954-55. Eigen aan afdaken 13A-13B is de aanwezigheid van een afgesloten compartiment voor de dienst van het tolwezen onder de twee noordelijke afdaken. Het betreft een betonnen constructie met gietijzeren tralies, het enige nog bewaarde voorbeeld van de talrijke afgesloten douaneruimtes die oorspronkelijk onder alle afdaken van de Scheldekaaien aanwezig waren. De beschotten voor het tolwezen onder afdaken 13, 15 en 16 werden volgens de dossiers in het stadsarchief ca. 1892 uitgevoerd door de firma Van Aerschot uit Herentals. In 1911 werden nieuwe afsluitingen voorzien met terrassen, waarvan het huidige voorbeeld volledig overeen komt met de in het archief bewaarde plannen. De uitvoering van deze constructies in gewapend beton, volgens het systeem Hennebicque, werd aanbesteed aan de Antwerpse firma P. & M. Hargot.