is aangeduid als vastgesteld bouwkundig erfgoed Service-station Permeke
Deze vaststelling is geldig sinds
Modernistisch complex bestaande uit een service-station en een toonzaal voor autoverkoop, gebouwd in opdracht van het garagebedrijf Oscar Permeke, naar een ontwerp van de architecten Vincent Cols en Jules De Roeck uit 1938. De firma Permeke, dealer van de Amerikaanse Ford Motor Company, was sinds 1926 gevestigd aan het De Coninckplein in de Antwerpse stationsbuurt. Het nieuwe service-station werd als dependance van de hoofdvestiging ingeplant op de kruising van de Jan Van Rijswijcklaan en de Boomsesteenweg, een strategische ligging voor het uitgaande autoverkeer richting Brussel. De bouw viel samen met de toename van de verkeersdruk en het autobezit in België aan het einde van het interbellum, een periode waarin het service-station naar Amerikaans model zijn intrede deed. Het in bedrijfs- en kantoorarchitectuur gespecialiseerde bureau Cols en De Roeck, huisarchitect van de Ford Motor Company in Antwerpen, ontwierp eerder al de Ford-fabrieken aan de Noorderlaan uit 1929-1931, en verbouwde de hoofdzetel van Garage Permeke aan het De Coninckplein uit 1931-1934. De radicale modernist Julien Schillemans, sinds 1921 tekenaar en tot 1940 hoofdontwerper op het bureau Cols en De Roeck, had vermoedelijk een belangrijk aandeel in het ontstaan van de verschillende projecten voor Ford en Permeke.
Het service-station Permeke is een vroeg en zeldzaam voorbeeld van deze nieuwe typologie, met een architectuur die vooral de nadruk legde op de functionaliteit en het publicitaire karakter. Het moderne service-station verenigde alle functies voor een efficiënt en snel automobielonderhoud, zoals tanken van benzine, verversen van olie, smeren, nazicht en herstellingen of vervangen van wisselstukken, hier in combinatie met een toonzaal voor autoverkoop. Een beeldbepalend onderdeel was de toren met uurwerk, die ook vandaag nog de signaalfunctie van het complex bij het binnenkomen van Antwerpen vertolkt. Hoewel het service-station in de naoorlogse periode werd uitgebreid en meerdere moderniserings- en verbouwingsingrepen onderging, is de oorspronkelijke structuur vermoedelijk nog in grote mate behouden, zij het grotendeels aan het zicht onttrokken.
Het ontwerp kwam in 1938 in twee opeenvolgende versies tot stand, waarbij het gerealiseerde gebouw een vereenvoudiging inhield ten opzichte van het aanvankelijke concept, met name wat het materiaalgebruik betrof. Het halfvrijstaande complex op een langgerekte spie grond tussen de Jan Van Rijswijcklaan en de Boomsesteenweg, werd twintig jaar na de bouw op het aanpalende perceel uitgebreid met een bijkomende vleugel voor werkplaatsen en een parkeergarage, naar een ontwerp van het bureau Cols en de Roeck uit 1956-1957. Het oorspronkelijke gebouw onderging een eerste ingrijpende verbouwing naar een ontwerp van architect Julien Van Agtmael uit 1961. Daarbij werd het voorheen bescheiden volume van de toonzaal vrijwel over de volledige lengte van het oude gebouw doorgetrokken, met een nieuw gevelfront aan de zijde van de Jan Van Rijswijcklaan. Deze typische vitrinewand in aluminium, glas en Zweeds graniet onder een brede luifel, noch het bijhorende toonzaalinterieur, zijn vandaag bewaard. Het huidige uitzicht met een gevelbekleding uit aluminium plaatmateriaal, kwam tot stand als onderdeel van een grondige modernisering en reorganisatie naar een ontwerp van het bureau Architectural Industrial Design uit 1987. Vrij recent werd het vroegere tankstation op de kop van het complex opgeheven, opnieuw voor uitbreiding van de toonzaal. Sinds het verlaten van de gebouwen aan het De Coninckplein, de huidige Bibliotheek Permeke, fungeert het vroegere service-station als hoofdvestiging van het garagebedrijf Permeke.
Het oorspronkelijke gebouw vormde een vrij elementaire constructie, een volledig opengewerkte hal overspannen door een staalconstructie van geknikte vakwerkliggers, verlicht door parallelle lichtstraten van V-vormige vakwerkspanten dwars op de lengterichting. De gestroomlijnde modernistische vorm van dit langgerekte volume onder een plat dak, werd vooral bepaald door de strakke, horizontaal gelede gevelopstanden met doorlopende bandramen. Het 17,60 meter hoge, balkvormige volume van de uurwerktoren met wijzerplaat en Ford-logo, gecombineerd met de schoorsteen van de verwarmingsinstallatie, verleende aan het geheel een krachtig verticaal accent. In de eerste versie van het ontwerp werd gedacht aan een parement uit natuursteen en stalen schrijnwerk, waarbij de toren als bijkomende bekroning een verzilverd of verguld topstuk in V-vorm kreeg. In de tweede, gerealiseerde versie van het ontwerp viel de keuze allicht uit besparing op een goedkopere bekleding in roomkleurige tegels, met glasstenen als vulling van de raampartijen, en enkel voor de toonzaal stalen schrijnwerk. Het complex mondde aan de kop uit in een open luifel met een bovenlicht rustend op pilotis, waaronder de benzinepompen stonden opgesteld, twee aan twee aan weerszijden van de verkoopcabine. De zuidoostelijke hoek van de hal was afgebakend door het glazen paviljoen van de toonzaal, met aansluitend kantoren over twee niveaus. Bij de noordwestelijke hoek sloten de personeelsrefter en -kleedkamer aan, en de conciërgewoning met een afzonderlijke inkom aan de Boomsesteenweg. Verder was de hal volledig ingeruimd voor de werkplaats, met diverse installaties voor automobielonderhoud. Van deze constructie resten nog de dakspant, en de achtergevel aan de Boomsesteenweg vandaag bekleed met een pleisterlaag. De gevel aan de Jan Van Rijswijcklaan is volledig verbouwd, de luifel dichtgemaakt, de toren bekleed en voorzien van een digitaal uurwerk.
De uitbreiding van 1957 vormt een constructie van gewapend beton, met parkeerplateaus verbonden door een hellingbaan in het interieur. De gevels in witte baksteen op een arduinen plint, met bandramen voorzien van stalen schrijnwerk, bleven grotendeels ongewijzigd op een verflaag en een gedeeltelijke bekleding na. De winkelpui aan de zijde van de Boomsesteenweg is een aanpassing door Van Agtmaal uit 1965.
Auteurs: Braeken, Jo
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Is deel van
Jan Van Rijswijcklaan
Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Service-station Permeke [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/213705 (geraadpleegd op ).
Beheerder fiche: Stad Antwerpen
Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.